Lazkaoko lehenengo biztanleak Murua menditik etorri zirela dio kondairak. Muruatarren etxe horretan Muru Segur izeneko gizaki erraldoi bat sortu zen, bailarako bizilagunak izutzen zituena. Lazkanoko Jaunak borrokan akabatu zuen, ondoren bere alabarekin ezkonduz.

Agirietan jasorikoa, ordea, bestelakoa da. 1503. urteko idatzi batean dago Lazkao izenari erreferentzia egiten dion aipu zaharrena. Dokumentazio honen arabera, XI. mendean Lazkao populatua zegoen eta mende horren bigarren erdian, Diego Gonzalez de Lazcano edo de Arramendi bezalako familiak bizi ziren herrian. Urruneko garai haietatik mendez mende emandako garapenaren ondoren, herrixka sortu, menditik jaitsi eta habitat berri bat ezarri eta lurrak luberritu dira. Hala ere, ugariak dira oraindik jardunean diharduten baserriak Lazkaomendin. Lazkaoko landa eremua osatzen du gune honek eta Aizkoateko mendien luzapenean lekutzen da. Berezko balioen artean Aralarko mendi mailoaren paisaia da azpimarratzekoa.

Auzoak baditu aipagarriak diren eraikinak, esaterako, Iztueta oinetxea eta Zeberione baserria. Bertan dago San Juan Ante Portam Latinam baseliza. Lope Martinez de Isasti historialariak 1625. urtean aipatzen du baselizaren patronatua herriari zegokiola. 1770. urtean ermitak bere funtzioarekin jarrai zezan erabaki zen, inguruan zortzi baserri baitzeuden. Lazkaomendiko lurretan mendiko bide ugari dago, besteak beste, Aralarrerako sarrerak gailentzen dira.

Lazkaomenditik herri gunera jauzi eginez, herriari bisitatxoa egin asmoz, leku adierazgarrienen artean batzuk aukeratu ditugu, hala nola, elizak, Valdimedianoko jauregiak eta Beneditarren eta Bernardatarren komentuak.

XVI. mendeko San Migel parrokia gurutzeriaz estalitako eta oinplano angeluzuzeneko eraikina da. Absidea erdi biribila, esfera laurdeneko ganga eta burualdean kanpandorrea ditu. Eraikitze lanek luze iraun zuten. Besteak beste, Martin Apaztegi, Domingo Aristiburu eta geroago Martin Abaria izan ziren parrokia eraikitzeko lanen arduradunak. 1664an sakristi berria eta arkupea erantsi zizkioten. Ganga, aldiz, XVII. mende amaieran eraiki zuten.


Gaztelako arkitektura eredua jarraituz eraiki zen XVII. mende hasieran Lazkanotarren jauregia. Aurrealdea hiru gorputzetan banatzen da. Erdikoan atea dago eta albokoak dorre moduan eraturik daude. Egitura hau 1921. urtean egindako eraberritzearen ondorioa da. Lorategi batez inguraturik dago eta erdian putzu bat du.
Barrualdeari dagokionez, solairu nagusian, Lazkanotarren gelak, sukaldea eta liburutegia daude. Hirugarren solairuan banaketa aldatu da, gela eta trasteleku bezala erabiltzeko gune txikiak sortuz, eta erretiratuen etxerako egokituz.


Maria de Lazkanok sortu zuen XVII. mendeko bigarren erdialdean. Bernardatarren komentuak Santa Ana izena du. Monasterioak, beste areto batzuen artean, eliza du, nabe bakarrekoa, gurutze latinoaren formako oinplanoduna. Gaur egun, kongregazioa jantzigintza tailerreko eta liburuen enkoadernazio tailerreko lanetik bizi da. Ostatu bat eta baratzea ere baditu monasterioak.

Zelai plaza

Santa Ana komentuaren eta parrokiaren inguruan dago Zelai plaza. Eite erregulardun enparantzak etxe ilara osatzen du, besteak beste, Orobione oinetxea, apaiz etxea, Bordatxuri eta Etxarri oinetxea. Azkeneko honetan jaio zen Francisco Areso konposatzaile ospetsua.

Hirigunea

Euskadiko enparantzaren inguruan biltzen dira udal administrazioa eta gainerako herri zerbitzuak. Udala, esaterako, XVII. mendean eraiki zen eta mende honetan gehitu zitzaion maisuen etxebizitzetarako atala. Pilotalekua, aldiz, joan den mendekoa da.

Aipatu ditugun eraikinez gain, hirigune inguruan bada beste zenbait eraikin esanguratsu, esaterako, San Prudentzio baseliza. Hirigunetik 100 metrora dago, garai batean Ataun eta Olaberrira joateko bideak elkartzen ziren lekuan. Herriko jatorrizko parrokia izan zela esaten da. Murugarren historialariak, bere jatorria 1479. urtean kokatzen du. Ermitaren patronatua hiritarrei zegokien. Jende asko azaleko gaixotasunak eta garatxoak sendatzera ere joaten da. Horretarako lanparako olioa etxera eramaten dute eta olio berria uzten dute eskaintza gisa. Kontakizunen arabera, gaixotasunak eta garatxoak sendatzeko bada beste modu bat ere. Txanpon batekin igurzketak egin behar dira eta gero, txanpon hori ermitako atabakan bota.