Kapitalismoaren mundu globalizatuan, posible al da nazioarteko merkataritza bidezkoa amestea eta praktikatzea? Kapitalismoaren mundu globalizatu honen barruan, posible al da Iparraldeko eta Hegoaldeko edo Hirugarren Munduko herrialdeen artean bidezko harreman komertziala garatzea? Nahiz eta arras zaila izan, munduan gero eta sektore herrikoi eta irabazi asmorik gabeko erakunde (GKE) gehiago agertzen ari dira "beste merkataritza bat posible dela" uste dutenak. Fenomeno hori horrelaxe da Euskal Herrian eta Europan ere, nazioarteko merkataritzako harremanak hobetzeko lanean diharduten erakundeen aitzinatze progresiboak erakusten duen moduan. Espainiako Estatuan, Bidezko Merkataritzako Koordinakundeak, zein 1996an sortu baitzen, Donostian dauka egoitza. Gaur egun, 30 erakunde hartzen ditu, guztiak ere Hegoaldeko edo Hirugarren Munduko ekoizleak sentsibilizatzen eta haiei merkaturatzeko laguntza eta babesa ematen aritzen direnak.

Nazioarteko merkataritzako arauak urtetik urtera bidegabeagoak dira Hegoaldeko herrialdeentzat; aldi berean, handituz doa Iparraldearen eta Hegoaldearen arteko etena eta, bien bitartean, gero eta sakonagoak dira, halaber, gobernarien adierazpenen eta haien ekintzen arteko diferentziak. Jadanik 1964. urtean, Nazio Batuen Merkataritzari eta Garapenari buruzko Konferentzian, "Merkataritza, ez laguntza" oihua entzun zen, eta orduan abiatu zen bidezko merkataritzaren nazioarteko mugimendua. Mugimendu hori, Espainiako Estatura, 1986an iritsi zen, Traperos de Emausek Euskal Herrian eta Sandino Kooperatibak (gaur egun IDEAS) Andaluzian irekitako denden bidez. Mugimendua handituz joan zen, eta, 1996. urtean, Bidezko Merkataritzako Espainiako Estatuko Koordinakundea sortu zen.


Bidezko merkataritza edo merkataritza alternatiboa Hegoko eta Iparreko erakundeek osaturiko nazioarteko mugimendua da, eta bi helburu nagusi ditu: ekoizle kaltetuenen merkaturako sarrera hobetzea eta nazioarteko merkataritzako arau bidegabeak aldatzea. Bidezko merkataritzaren berrikuntza da, Iparreko erakundeek, azpiegiturak sortzeko edo ekoizle taldeak gaitzeko eta aurrez finantzatzeko baliabideak transferitzeaz gainera, aktiboki hartzen dutela parte merkaturatzeko prozesuan, dela inportazioaren bidez, banaketaren bidez edo jendaurreko zuzeneko salmentaren bidez. Bestalde, lan garrantzitsua egiten dute, berebat, salatzen eta kontzientziatzen. Ildo horretan, eta bitartekariei dagokienez, merkataritzako sare horretan dauden inportatzaileak, banatzaileak eta dendak bakarrik agertzen dira irabazien marjinak murrizteko prest, betiere, jakina, ekoizleen etekin handiagoaren mesedetan.

Dena dela, zein dira bidezko merkataritzaren oinarrizko helburuak? Bat: ekoizleen bizimodua hobetzea, haien merkaturako sarbidea indartuz, ekoizleen elkarteak sendotuz, bidezko prezioa ordainduz eta harreman komertzialetan segida ziurtatuz. Bi: ekoizle kaltetuenen garapena promozionatzea, bereziki emakumeena eta indigenena, eta haurrak esplotaziotik babestea, zeren egoera horretara eramaten baititu produkzioko prozesuak. Hiru: kontsumitzaileak kontzientziatzea, hala nazioarteko merkataritzak ekoizleengan dituen eragin negatiboei buruz, nola kontsumitzaileek berek izan dezaketen botereari buruz. Lau: merkataritzako elkarteetan, elkarrizketan, gardentasunean eta errespetuan oinarrituriko etsenplua ezartzea. Bost: nazioarteko merkataritzako arau eta praktika konbentzionalak aldatzeko kanpainak sustatzea. Sei: giza eskubideak babestea, justizia soziala, ingurumeneko praktika osasuntsuak eta segurtasun ekonomikoa bultzatuz.


Aurreko arrazoibide hori tarteko, bidezko merkataritzak ekoizle ahulenak hartzen ditu kontuan bereziki, eta, juridikoki, kooperatiba, elkarte, GKE eta abar moduan eratuak ageri dira erakundeak. Produkzioaren aldetik, kafea, tea, kakaoa, azukrea, platanoak edo espeziak bezalako elikagaiak landatzen dituzte edota eskulangintzan aritzen dira, hala nola, saskigintzan, ehungintzan, zeramikagintzan, bitxigintzan, jostailugintzan eta altzarigintzan. Bestalde, bidezko merkataritzaren sarean sartzeko, honako baldintza hauek bete behar dira: erakunde produktoreek bermatu behar dute demokratikoki hartuko dituztela erakundearen funtzionamendurako erabakiak; langileei banatuko dizkietela mozkinak, haien bizi baldintzak eta komunitatearenak hobe daitezen; produkzioan ez dutela haurrik esplotatzen; gizon eta emakumeen arteko berdintasuna (ordainsari bera, lana berdina denean); ingurumena errespetatuko dutela produkzioan eta komertzializazioan; produktua jatorrian transformatzen ahaleginduko direla; eta gestioan, produkzioan eta prezioak zehaztean garbi jokatuko dutela.

Bidezko merkataritzaren kateko beste maila bat inportatzaileak dira. Kooperatibak, GKEak edo enpresak dira, eta ekoizle kaltetuei eskulangintzako produktuak edo elikagaiak erosten dizkiete, ondoren bidezko merkataritzako dendetan eta denda konbentzionaletan banatzeko. Gainera, denden elkarteekin batera, aktiboki hartzen dute parte sentsibilizazioan eta presio politikoan. Bidezko merkataritzako inportatzaileek zuzeneko harremana bultzatzen dute ekoizleekin: alde batera uzten dituzte beharrezkoak ez diren bitartekariak, azken prezioa garesti ez dezaten. Bidezko prezioa ordaintzen dute, produkzioko kostuak ongi estaltzeko eta ekoizleak komunitatearen edo ekoizleen elkartearen garapenean berriz inbertitzeko marjina nahikoa izan dezan. Bestalde, gutxienez inportazioaren %50a finantzatzen dute aurrez; epe luzeko harremanak lehenesten dituzte ekoizleekin; inportatzaileek, harreman komertzialaz gainera, produktuak garatzeko aholkularitza eta prestakuntza eta merkatu berrietara sartzeko laguntza emateko betebeharra hartzen dute; gardenki jokatzen dute, dendei produktuaren jatorriari buruzko informazioa ematen diete, eta abar.

Bidezko merkataritzako katean, dendak eta kontsumitzaileak dira azkeneko maila. GKE eta elkarte askok irekitzen dituzte dendak, kudeaketan eta salmentan laguntzen dieten boluntarioak euskarri dituztela. Bestalde, badira autoenplegu gisa denda irekitzea erabakitzen duten partikularrak ere. Erreportaje honen beste atal batean jaso ditugu horri buruzko datu estatistikoak. Kontsumitzaileak dira, azken buruan, bidezko merkataritza posible egiten dutenak, baldin arretaz kontsumitzen badute eta, produktuen prezioa ez ezik, fabrikazioko edo produkzioko baldintza sozialak eta ekologikoak kontuan hartzen badituzte bederen.