Zigoitiako lurrean mantendu diren aztarnarik zaharrenak kobazuloetan aurkitutakoak dira. Haitzuloetako iluntasunetik haranera hedatu zen gizakia Neolitikoan, trikuharrien lekukotasuna utziz. Geroago, lehendabiziko herrixkak kontsidera daitezkeen bizileku gotortuak eraiki ziren Brontze eta Burdin garaian, erromatarrak iritsi arte.

Gaur egun udalerria osatzen duten hamazazpi herriak Zigoitiako ermandadean bildu ziren, Zigoitiako junten biltokia Ondategi izanik. Udalerriaren herri guztiak Infantadoko Dukearen jaurerri barruan zeuden, Dukeak berak alkatea eta gobernadorea izendatzen zituelarik.

Gopegiren historiaren datu gutxi daude, baina Akostaren jatorria antzinakoa da, Erdi Aroko dokumentuek jasotzen duten bezala. Bertan, San Vicente de Ocoiztia izenarekin agertzen da. Apodaka aldera San Juan de Maltako Ordenak zenbait jabego izan zuen eta antzinago tenplarioena ere izan zen nonbait. 1590ean Etxebarri herrixka izurriteak gogor kolpatu ondoren, San Roke baseliza eraiki zuten. Zaitegin altxatzen zen gazteluan Nafarroako Antso Azkarrak Larraungo forua sinatu zuen 1192an.

Udalerrian aurkitzen dugun ondare erromanikoak berezko estiloa finkatu du Koartango bailaratik hasita Gorbeiako magaletaraino. Oso ezaugarri bereziak ditu eta adibideak udalerri osoan barreiatuta daude, Zestafe, Ondategi eta Gopegikoak azpimarragarrienak izanik.

Zestafen eskualde osoko erromaniko ederrenetariko bat aurkitzen dugu: XIII. mendeko San Nikolas parrokian eta teilatuaren hegaleko habeburuetan, atarian eta kofaduretan ikonografia anitzezko dekorazio erromaniko aberatsa ikus dezakegu. Barruan guztiz interesgarria den taila gordetzen du, Andre Mariaren tankerakoa. Elizari dagokionez berriz, XIII. mendekoa da.

Erromanikoaren ibilbidearen bigarren bisita, Gorostizako San Pedro baseliza izango da, gaur egun konponduta agertzen zaiguna. Eskualdeko eraikin erlijiosorik zaharrena da eta hilobi eta erliebe aurre-erromanikoak mantentzen ditu, azken hauek harresietan sartuta.

Zigoitiako lurraren hego mendebaldera joz, Olanoko San Bartolome elizan, ezaugarri erromanikoaz gain, XVI. mendeko erretaula gotikoa aipagarria da. Pintura taulez, erliebez eta balio handiko tailez osatuta dago.

Bestalde, Ondategiko San Lorenzo parrokian garai ezberdinetako estiloak nahasten dira: aurrealde erromanikoa, XVII. mendeko gurutzadura eta aldareburua, erretaula barrokoa eta XIV. mendeko Andre Maria.

Gopegin ere erromanikoa aurkitzen dugu, Jasokundearen Andre Mariaren parrokiko habeburuetan eta atarian. Barrualdean XVI. mendeko gurutzadura eta aldareburua ere badaude.

Azkenik, Eribe, Zaitegi eta Buruagako elizek ere ezaugarri erromanikoak badituzte, Zigoitiako erromanikoaren aberastasuna eta garrantzia agerian utziz.

Erromanikoaz gain, baina arte erlijiosoaren barruan, estilo neoklasikoa Manurgako San Martin elizan begizta dezakegu.

Arkitektura zibilari dagokionez, hainbat dorretxe eta jauregi bisita dezakegu. Eraikin hauek Zigoitiako lurra leinu boteretsuen sorlekua zela adierazten digute, eta interes artistiko eta historiko handia daukate. Honen guztiaren erakusle bikaina Manurga herria daukagu, heraldika aldetik adibide zoragarriak erakutsiz. Behialean lau dorretxe izateraino iritsi bazen ere, gaur egun horietako batzuk desagertu edo aurrietan daude, Elexaldeko jauregia bezala adibidez. Eliza ondoan zegoen, baina gaur egun hesi batzuk besterik ez dira geratzen. Iturrizartarren armarria ere herriko garbilekuko pareta batean txertaturik agertzen zaigu.

Zutik dirauten eraikinen artean, Hurtado Mendozatarren dorretxea da aipagarriena. Gorteetan goi-kargu izandako pertsonaia ospetsu honen sorlekua XV. eta XVI. mendetakoa da. Berasteguitarren jauregia mende bukaerakoa da eta bertan Prudencio Maria de Berastegui jaio zen, XIX. mendearen hasierako Arabako diputatu nagusia, hain zuzen ere.

Herriko beste oinetxetan leinu sortzailearen armarria ikus dezakegu eta Zigoitiako beste herrietan ere jauregi eder hauek aurkitzen ditugu. Gopegin adibidez, Goikoleatarren dorretxea.

Zigoitian aisialdi gune, parke eta atseden lekuen aukera zabala badaukagu. Bengolarra jolas eremua Gopegin kokatzen da eta bertan igerilekuak, frontoia, futbol zelaia, mahaiak, barbakoak, taberna-jatetxeak eta beste zerbitzu ugari aurkituko ditugu. Gainera harizti eder baten eszenatokian, lorategiz inguraturik.

Inguruko bazterrak modu berezi eta erakargarri batean ezagutu nahi baditugu, Gopegin eta Larrinoan dauden bi zalditegien zerbitzuak erabil ditzakegu. Bertan, zaldi gainean ibiltzen ikasi ondoren, prestatutako ibilbideak egin ditzakegu. Zaldiak ez dira ezezagunak inguru hauetan, Ondategi eta Gopegi herrien artean eta Sarragoa izeneko landetan ekainaren azken igandean egiten baita zaldi feria. Sarragoa auzoan 20 metrotik goragoko altuera duen haritza topatuko dugu. Berau Zuhaitz Berezia bezala izendatuta dago eta horregatik bereziki babesten dute.

Haritz galanta ikusi ondoren, Gorbeiako parkean sartuta, Muruako errota eta Gorbeiako urtegitxoak ikusiko ditugu. Ondoren, antzinako harrobietara iritsiko gara. Orain, harrobien ordez, guztiz atsegina den parke dotorea aurkituko dugu. Gune honetan bukatzen da errepidea Gorbeian sartzen diren bideei segida emanez.