JEAN HARITXELHAR. Arnaud Oihenart izan zen euskal literaturaren berri eman zuena lehenbiziko aldiz, bere garaiaz eta euskal literaturaz idatzi zituen gutun historikoen bidez. Halaber, Bernart Etxepare, Zalgize edota Etxeberri Ziburukoaren lanak ezagutarazi zituen.

Ordura arte zerbait idatzia zen, baina gutxi dudarik gabe. Etxeparek, lehenago, euskara idatzian bere kezka agertu zuen, bera izan zen zinez euskal literaturaren berpizkundeko gizona. Etxeparek hizkuntzak bereziki aipatu baitzituen eta euskara aldarrikatu.

1539an, Villiers-Cotterets-eko aginduan Frantzisko I.k latina baztertu eta lengoaia «vulgares» edo herri-hizkuntzak delakoak suspertu behar zirela erran zuen. Orduan, frantsesa eta gaztelania herri-hizkuntzak ziren, baita euskara ere, bistan da. Etxeparek ederki ulertu zuen hori 1545ean. Gero, lau urte berantago, 1549an, Frantzian hizkuntza frantsesaren defentsa eta ilustrazioa azaldu zen. Etxeparek «Euskara jalgi hadi kanpora, mundura eta dantzara» erran zuen, erran nahi baita: «Hizkuntza guztien dantzara».

PATXI EZKIAGA. Jeanekin bat etorrita ere, esango nuke euskararen fenomenoa ez zela euskararekin bakarrik gertatu. Prozesuak lurralde guztietan gertatu ziren, baina, gurean, hizkuntzaren plazaratze fenomeno hura beste literatura baino beranduago iritsi zen, tokian tokiko egoera soziopolitikoak zeharo diferenteak izan zirelako; Ingalaterran, kasu.

Etxepare kaleratu zen unean hain justu, Euskal Herriko erakundetzearen aurkako lehen eraso gogorra izan zen, Hegoaldean behintzat. Karlos V. 1556ean desagertu eta Felipe II. azaltzen denean, politika zeharo uniformatzailea ezarri zen, gero 1598an Felipe III. dator, 1621era arte. Gero, Austriarrak datoz, 1700 ingurura arte. Austriarrek jarrera zeharo zentralizatua hartu zuten, inguruko herriekiko jarrera zikiratzailea zeharo. Euskara bereziki erasotua sentitu zen memento hartan. Hegoaldean, Garibaik eta bere ingurukoek erantzun moduko bat eman zuten, Iparraldean Etxeparek eman ziona. Erantzun moldeak diferenteak izan ziren, ordea.

JEAN HARITXELHAR. Ez dezagun ahantz Nafarroa Erresuma zela, aske zela. Nafarroa Garaia Espainiako Erresuman zegoen, baina oraindik Nafarroako Erresuma bizi zen. Garai horretan hasi zen euskal literatura.

PATXI EZKIAGA. Patxi Salaberrik oso argi eta ondo islatu du hori bere liburuan, 1512an gertatua, Nafarroako anexioa eta bere eraginak. Politika arloan nahiz erlijioan.

PATXI SALABERRI. Iparralde eta Hegoaldea aipatu dituzuenez, bi kontu: hasieratik nolabaiteko desfase edo sintonia falta izan zen gure Iparraldearen eta Hegoaldearen artean. Eta hau, gerora, euskal historian barrena zeharo nabarituko da. 1512a arte dinamika eta eraso ezberdinak izan ziren, eta harrezkero, nabarmenago.

JEAN HARITXELHAR. Gurea, batez ere, ahozko literatura bat izan zen, ez zen idatzia izan. «Bereterretxen Khantoria» 1450eko urtea baino lehenagokoa da. Kantu eder bat da, baina 1870a arte ez zen idatzia agertu. Horrek bizitze luze bat ukan zuela erakusten digu, eta era berean, idatzi aitzin, euskaldunek mendez mende gogoan atxiki zutela, kasu honetan zuberotarrek.

PATXI EZKIAGA. Ez dut uste. Gure literaturaren arazo handienetako bat -zenbait kasutan behintzat- bizitzaren eta literaturaren arteko loturarik eza izan da. Hau da, gure literatura didaktika moralizatzaile baten ikuspegitik idatzi da batik bat. Hori zeinek irakurri behar zuen? Herriak? Ezetz uste dut. Herriak ez zuen leitzen. Hori beste literaturetan ere gertatu da, eta gurean, Jean Baptiste Daskonagerre edo Oihenarterengana iritsi arte, aurreko literatura gehiena, horren inguruan kokatuko nuke. Alegia, bi izen horien kasua eta idazki batzuk kenduta, euskal burgesiak ez zuela sekulan euskaraz idatzi. Hor dago gakoa. Euskaldunok beste eremu batzuetara begira bizi izan ginen. Herriak ez zuen leitzen eta orduko literatura jende aurrean irakurtzeko idazten zen, predikatzeko, erakusteko ere nolabait.

PATXI SALABERRI. Koldo Mitxelenak aspaldi esan zuenez, guk badugu literatura bat, ez oso handia, baina aberats samarra; desorekatua da, ordea. Alegia, erlijio liburuak ez ditugu soberan baina bestelakoak ditugu falta. Eta egia da. Eta horrelakoak falta direnean, giza talde baten irudia hartzeko, gizarte hori irudikatzeko elementuak falta ditugu. Baina, tira, daukagun literaturak ere erakusten digu nolakoak izan garen, behartuta edo ez, zergatik jokatu dugun modu batean edo ez dugun beste modu batean jokatu.

Askotan, literaturan isiltasunaren kategorizazio moduko bat dago. Zergatik dago isilik idazlea? Zergatik mintzatzen da isiltasunaren bitartez? Gure literaturak asko du horretatik. Erlijioaren esparrutik mintzatu da, apaizen arlotik, didaktika moralizatzaile horren bidez, Patxik esan duen bezala. Hainbat arlo gelditu zaigu hutsean, idatzian islatu ez direnak, eta ahozko literaturak, zoritxarrez, bete ez dituenak. Hala ere, idatzirik geratu ez zaigun ahozkoa ere falta dugun arren, gure giza taldearen nortasuna eta bilakaera ikusteko hainbat dokumentu idatzirik badugu. Bien uztartzetik, ez dut zalantzarik, antzeman genezake osorik nola jokatu dugun eta nolakoak izan garen.

JEAN HARITXELHAR. Hala ere, gure literatura ez da beste literaturen mailan, argi eta garbi erran behar dugu hori, konplexurik gabe: Shakespeare, Molière, Dante, Cervantes... Guk horrelakorik ez dugu izan, onartu behar dugu hori. Baina denbora berean diot: euskal literatura bat badela, hots, sortzailea. Eta nik ez ditut itzulpenak euskal literaturan sartzen, baina bai euskal letretan. Adibidez, Espainian «Celestina», «Don Juan Tenorio» eta «Kixotea» sortu zituzten eta horiek unibertsalak dira egun. Espainian sortuak eta itzulpenen bitartez beste hizkuntzetara zabalduak. Ez dira frantses literaturatzat joak, ez bestelakotzat ere. Baina Molièrek «Don Juan» itzultzen duelarik sortze lana egiten du. Don Juan mitoa hartu, bereganatu eta berea ematen dio, frantses literaturan sartzen du nolabait. Eta guk ez dugu horrelakorik ukan.

PATXI SALABERRI: Gure literaturaren izaera dela eta ez dela ari gara, baina tira, den bezalakoa da. Esate baterako, beharbada nire gurasoak ez dira ederrenak, baina nireak dira, onartzeko, maitatzeko, eta finean, diren bezala hartzeko prest naiz. Gure literatura beste batekin konparatzeko tentazioa izaten dugu sarri. Baina, den bezala delarik ere, ikus dezagun nolakoa den eta uler dezagun zergatik den, den bezalakoa. Azken batean, historiak eman behar digu garena edo izan garenaren berri. Beraz, bilatu eta erabili ditzagun tresnak ahalik eta hobekien ulertzeko. Eta daukaguna daukagunez gero balora dezagun. Mekanismoak ulertu behar ditugu.

JEAN HARITXELHAR. Mekanismoak aipatzen dituzu. Beste literaturak Gorteen inguruan sortu ziren: Espainiakoa XVI. mendean, Frantziakoa XVIIean. Non zen euskaldunon Gortea? XVI. mendean, garai batez, Pauen izan zen. Zerbait sortu zen orduan. Baina, funtsean, ez dugu estaturik ukan, ez mezenasgorik ukan.

PATXI EZKIAGA. Hala izanik ere, aspektu honetan Milan Kundera idazle txekiarrarekin bat nator. Adibidez, berak, txekiarra izaki, honela dio: txekiarroi Robert Musil eta Hermann Broch idazleak etorri ziren unean etorri zitzaizkigun. Baina, berak dioenez, Europako literaturaren historia ezin da inola ere aztertu konpartimentu estanko bat balitz bezala. Literatura nolabait, herrialdeek jokatutako abentura bat da, literaturaren historia herrialde bakoitzak boterearekin zuen harremanaren arabera jokatutako rola da. Horregatik, euskaldunok gure modura ere, literaturaren historian sartuta gaude. Besteen mailako literatura idatzi gabe, beste herrialdeetatik etorri izan zaizkigun eraginen arabera gure rola bete dugu giza bilakabidearen historian, eta gure modura, literaturan ere bai.

Jeanek Espainiako literaturaren adibide horiek eskaini dizkigu, baina ez dut hiruak nazioartekoak direnik uste, Cervantes bai. Cervantesek «zer da abentura?» galdetzean, erantzun bat ematen digu. Cervantesek Europako izaerari hain estuki dagokion kontzeptu hau hizpide utzi zigun. Espainiako botereak Ingalaterrara jo ondoren, Samuel Richardsonek ematen digu erantzuna Ingalaterran. Gure barruko mundu hori azaleratzen saiatzen da. Gero, botereak Frantziara egiten du, eta Frantziak mende erdi bat hartzen du bere gain, jaun eta jabe izaki. Honoré de Balzac etorri zen eta historian erroturiko pertsona aztertu zuen. Handik gutxira, Flaubertek «Madame Bovary»rekin egunerokotasunaren azterketa egiten du, lur inkognitoa izango balitz bezala. Tolstoi, Marcel Proust, James Joyce edota Thomas Mann etorri ziren gero.

Europako historia eta bere literatura abentura luze bat da. Euskaldunok, europarrak izaki ez gara uharte bat, eta gure modura historia horretan parte hartu dugu. Eta ez Axularrek eta bere kideek islatu zuten nekazaritzaren aldetik bakarrik. Gure literaturak ez du gure burgesiaren aipamenik egiten, baina burgesia horrek beste lurraldeetako botere ekonomikoekin harremanak zituen, beharbada gure literaturan islatu ez direnak, baina, nolabait, Europako literaturaren konfiguratzen lagundu dute, bere modura, osotasun modura hartuta.

PATXI SALABERRI. Izan liteke, ez dut zalantzarik. Kontua da obra praktikoetan nola agertzen den. Nola baloratu daitezke horiek?

PATXI EZKIAGA. Horixe bera! Esaterako, Europako beste literaturetan azaltzen diren gaiak -zure liburuan agertu bezala-, noiz hasten dira azaltzen gurean? Bada, agian, gurean, Txillardegiren «Elsa Scheelen» nobelan. XX. mendera etorri gara eta Europako literaturaren hezur mamiak izan diren gaiak ez dira gure literaturan inondik ere azaltzen. Eta ez dira azaltzen, mundua ez delako euskal literaturan anbiguotasun gisa sekula ikusi izan. Euskal literaturan eta beste arlotan ere gertatzen da hori. Mundua anbiguotasun gisa ulertu ordez, euskal literaturak nahiago izan du segurtasun gisa ikusi. Ez dugu inoiz Jainko anbiguo bat izan, Jainko epaile bat baizik. Txuria edota beltza. Zuk liburuan gorriak eta txuriak aipatzen dituzu, mundua zatika dezakeen molde bat, hau onartzeko eta hori debekatzeko.
JEAN HARITXELHAR. George Bushek egiten duen bezala.

PATXI EZKIAGA. Bai, jauna. Eta hori konstante iraunkorra da gure literaturan, eta beste zenbait literaturatan ere bai.

PATXI SALABERRI. Norberari ziurtasuna ematen diona, norberari bizitzarako bai eguneroko errealitatean bizitzeko.
PATXI EZKIAGA. Patxik, bere liburuan, garbi utzi du euskal literaturari balizko burgesia falta izan zaiola, ez dugu izan, eta literatur mota hori falta dugu.

JEAN HARITXELHAR. Eta arestian erran bezala, Gortea ere bai.

PATXI EZKIAGA. Noski.

PATXI SALABERRI. Baina, izan dugunean ikaragarrizko eragina izan du. Hori Iparraldean oso ongi agertu zen XVI. mendean