GAUBEAKO HARAN ISOLATUAN ORKATZAREN BILA
Jarraian San Martingo arroiletara iritsiko gara eta gure aurrean errekak kareharria higatzean marraztu duen ibartxo polita ikusiko dugu. Arroilako paretak eskalatzeko erabiltzen diren txapez gain, soka eta tresnez josiak daude. Kareharriak izaten dituen zirrikituak iratze (Asplenium tricomanes eta Asplenium ruta-muraria) eta landareen (Alaquimola alpina, esate baterako) bizileku izaten dira. Baita, haitz enara, sugandila eta muskerrena ere.
Ibarreko lautadatxoan bi errekak bat egiten dute. Honela, lurzorua ureztatzen da eta belardi motz eta erosoa eratzen da. Bertan Plantina bitxiloreak eta antzeko landare belarkarak hazten dira. Eskuineko pista gorantz jarraituko dugu eta ler gorriz osatutako basoan barneratuko gara. Hemen ugalduko dira benetako basa pizti, azeri, azkonar eta basurdeak. Batzuetan, pistetako lohitan, beraien oinatzak uzten dituzte.
Uraren biltegira iritsi eta mama goxoaren adierazle diren uretako landareak agertu dira: ihia, azeri buztanak eta mendak. Guztien artean ihidia osatzen dute.
Beti ere eskuineko pistan jarraituz, pinudian gora egingo dugu. Hasierako ezkai eta izpilikuak desagertuz doaz eta txilar eta sasiak ugaldu dira. Txorien kantuak ere ugaldu dira. Hor dira txontak, pinu kaskabeltzak eta txinboak.
Horca eta Raso artean dagoen lepoko su ebakira iritsiko gara jarraian. Su ebaki hauek oso aproposak dira basa piztiak ikusteko; basoa zeharkatu nahi duenak bertatik igaro behar baitu eta distantzia luzean ikus daiteke. Hemen, azkeneko malda igo eta Rasoko gailurrera helduko gara. Bertatik, inguruko mendiak ikusten dira. Aurrean, ekialdera Gorbeia, iparraldera Urduñako mendatea, mendebaldera Karriako kareharri biziak eta hegoaldean Cueto eta Motoko mendizerra ageri dira, lainoek estaltzen ez badituzte behintzat. Bertako larreetan festukak, plantinak eta mantzanilak daude besteak beste. Orkatzen oinatzak ere ugari izaten dira hemen eta ortzian sai arreak hegoak zabaldu eta dantzan dabiltza. Gailurra utzi eta eskuinetara doan pista hartuko dugu berriro pinudian sartzeko. Mokokerrak dabiltza pinutik pinura pinaburuak janez. Arrak arrosa kolorekoak eta emeak gris horixkak dira. Bidegurutze berrira iritsi eta eskuineko pista hartuko dugu. Bat-batean pinudia artadi bihurtuko da eta arte txiki eta ipuru artean maldan behera eginez, putzu batera iritsiko gara. Hemen pista nagusia utzi eta eskuineko bidean behera egingo dugu. San Pedroko tontorraren magalean pinudi azidoa zeharkatuz, berriro ere eskalatzeko soka eta tresnez josia dagoen horma berri batera iritsiko gara. Pareta berri hauek gainera, bustiak daude eta inklinazio handia dute. Ba al dago inguruan horra igotzeko gaitasuna duen horrenbeste jende? Hainbeste Leire Agirre eta Josune Bereziartu al dago Euskal Herrian? Hormetako bizidunei ere zatitxoren bat utzi beharko diegu bada... Korrikalariek lasterka egin nahi duten leku guztietan pistak zabalduko balituzkete…
Bidea jarraitu eta hasierako pistara iritsiko gara. Bertatik Gaubeako herrira eta hemen horma zaharretan horma-belarrak (Parietaria judaica), txantxapota (Umbilicus pendilicus), huntza (Hedera helix) eta sasiak (Rubus sp.) hasten dira. Ibilbide hau ere amaitu dugu. Etxerako itzulera patxadatsua izan dezazuela
Martxoan haziko zaizkie adarrak arrei, 30 cm-koak, eta bi edo hiru punta izango dituzte, maiatzean adarrak estaltzen dituen azal belusa zuhaitzetan igurtziz kendu ondoren. Garai honetan galtzen dute neguko ile ilun eta luzea, eta udaberriko ile motz marroi-gorrizta janzten dute. Kimu berriak irensten hasiko dira belar eta graminioei muzin egin gabe. Luzeran, burutik isatsera, 1,30 m izan ohi dute, pare bat zentimetrotako isatsarekin. Altuera txikikoak dira beste zerbidoekin alderatuz: 80 cm lepora eta ar gizenenek 30 kilo pisatzen dituzte.
Ugalketa uztaila amaieran eta abuztu hasieran izaten da. Araldiak arren arteko borrokak dakartza. Liskarrak liskar, ar bakoitzak eme bat estaltzen du. Urtebeteko arrak ugaltzeko gai dira, emeek aldiz, urte eta erdi behar dute. Bederatzi hilabeteren ostean, maiatzean, kume bat edo bi dituzte. Orkatz txikiak jaiotzerako emeek habia prestatzen dute eta kumaldia zaindu beharko dute. Hamabi egun ondoren, amarekin batera mugituko dira batera eta bestera. Orkatz amak belarra jango du eta kumeek lau hilabetez esnea hartuko diote. Orkatz amek mustelido eta azerien erasoetatik babesten dituzte. Entzumen eta usaimen zorrotzak erabiliz, berehala nabaritzen dituzte etsaiak, eta nola ez, gizakia. Ikusi aldiz, ez omen dute horrenbeste ikusten, horregatik haizearen norabidea aurkakoa denean errazago topatuko gara orkatzen batekin. Edozein basa pizti gertu sumatzen badu, ihes egingo du bere hanka lirain eta azkarrei esker.
Basope aberatsa duten guneetan ugaltzen dira. Azpi baso hau garatzen laguntzen duten zuhaitz handienen suntsiketak, ekaitz eta haizeteek, mesede egiten dietela ikusi da. Udazkeneko fruituak, sastrakenak batez ere, ugaldu egiten dira eta bazka garrantzitsua da hori orkatzentzat. Negurako ondo elikatzeaz gain, urrian ile luze eta grisa hasiko zaio.
Isil-isilik ibilita, ahalguztidunaren eta haizearen laguntzarekin ikusi ahalko dugu orkatzen bat edo beste. Horretarako, Rasoko mendia zeharkatzen duen su ebakia edo soil gunea, sua geldiarazteko egiten dutena, oso aproposa da. Goizean goiz, bazkatzeko mugitzen denean ikus dezakegu orkatz ama bere kumearekin. Eta gorputz guztian zehar sentituko duzuen zirrara ikaragarria izango da
Azaroaren 25ean, Indarkeria Matxistaren Aurkako Nazioarteko Egunean, Steilas sindikatuko Idazkaritza Feministak kartel bat argitaratu du: Gure gorputza gudu zelai bat da du leloa, eta Hego Euskal Herriko ikastetxe guztiek jaso dute. Gatazka armatuetan emakumeek eta adingabeek... [+]
Albiste izan da Gasteizko Errota auzoa azken asteetan, urriaren 8az geroztik delinkuentziaren aurkako eta segurtasunaren aldeko mobilizazioak burutzen baitituzte zenbait auzokidek asteartero, bi lonja huts okupatu zituzten gazte migratzaile batzuk jo-puntuan jarrita. Inguruan... [+]
Azaroak 25 Indarkeria Matxistaren Aurkako Nazioarteko Eguna da. Mugimendu feministak Bilbo, Iruñea, Gasteiz, Donostia eta Baionan mobilizazioak egingo ditu. Mugimenduak argitaratu duen manifestuan, 2024an Euskal Herrian eraildako bost emakumeak gogoratu dituzte. Aurtengo... [+]
Abenduak hostoen kolore marroia dauka: lurrean, intxaurrondo biluziaren azpian, geratu diren hostoena. Intxaurrondoak bukatu du bere zikloa. Atseden hartzera doa: zuztarrak indartuz, elikatuz, nutritzea du helburu. Barrura begira, barrenak osatzeko garaian dago, orain arte egin... [+]
Asko hitz egiten da basoaz azken aldian. Basoak berreskuratzeaz, basoak sortzeaz eta basoaren hedadura zabaltzeaz entzungo duzu sarri. Eta ekintza ona izan daiteke zalantzarik gabe, ekosistema moduan duen balioa handia delako. Baina, basoari jartzen diogun atentzio eta indar... [+]
Datozen 100-150 egunak erdi lo negukatzen igaroko dituzte landare askok. Beren jakiak sortzeko nahitaezkoak dituzten hostoak askatu eta aurreko 200-250 egunetan metatutako erreserbei esker biziko dira.
Nafarroako beste zenbait herritan bezala, duela lauzpabost urte hasi ziren Basaburuan gaztainondoen inguruko lanketarekin. “Bertako gaztain barietateei lotutako ikerketa abiatu zuen Nafarroako Gobernuak, eta orduan hasi zen hemengo herrietan ere gaztainaren historia... [+]
Mundu-mailan antifeministak eta arrazistak diren gorroto-diskurtsoak larriki areagotzen ari diren testuinguruan bizi gara. Mundu zabalean sare sozialek zein agenda
politikoek txertatzen dituzte eskuin-muturreko narratibak. Arrazismoa eta antifeminismoa tokian tokiko... [+]
Askotan gertatu izan zait etxetik lanbroari so egon ostean, blai bukatuko dudala jakin arren, aterkirik ez hartzea. Zergatik ote? Beharbada, aterkia hartzeko gogorik eza? Beharbada, bustiko ez naizen itxaropena? Kontuak kontu, ondorioa beti berbera izan da. Esaerak dio, euri... [+]
Gogoan daukat, 16 urterekin, Bergarako epaitegi aurrean egindako euskararen aldeko elkarretaratze batean identifikatu ninduela Ertzaintzak lehen aldiz. Euskal Herrian epaitegiak euskalduntzeko aldarria zilegi zela pentsatzen genuen, baina, orduan ere, faltako zen baimenen bat,... [+]
Zestoako Iraeta auzoko Amilibia baserria eta lurra kolektibizatzeko 100.000 euro batzea falta du Amillubi proiektuak, lehen urte honetan 290.000 euro eskuratu baititu. Biolurrek abiatutako proiektu agroekologiko honek dagoeneko jarri du lurra martxan, sektorearen beharrei... [+]
Forensic Architecture erakundearen ondorioetakoa da hori, ikusita Israelgo Armadak nola antolatu duen Gazaren egungo kontrola. Suntsiketa maila hori bakarrik litzateke Gazaren kontrola segurtatzeko, zeren eta, berez, txikitze maila askoz handiagoa da lurraldearen gainerako... [+]