La gente di questa regione è molto allegra» esan zuen Andrea Navagiero italiarrak XVI. mendean Euskal Herria bisitatu zuenean. XIX. mendean berriz O'Sheak umoristatzat jo zituen euskaldunak Lapurdira egindako bidaian (eta, egia esan, hori zen bere deskripzioaren elementu positibo bakarra). Baina hauek salbuespentzat jo beharko ditugu, gehienetan euskaldunok umorerik ez dugula esaten baita. «Kanpoan tristeak garela pentsatzen dute. Beti negarrez, beti lutoz, beti borrokan ari garela uste dute, barrerik ez dugula inoiz egiten» dio Rafael Castellano idazle eta kazetariak. Baina berak badu motiborik kontrakoa pentsatzeko, urte luzez euskal umorea aztertzeko parada izan baitu. Bere lanaren emaitza dira «Cosas. Anecdotario de Euskal Herria», «Sutondoan» edo «Los vascos también ríen» liburuak. «Ez dugula barrerik egiten? Hemen festa besterik ez dugu-eta! Barre egiteko edozein aitzakia erabiltzen dugu». Eta Deba inguruan egindako asto-jan bateko pasadizoa bota digu adibide moduan. «Asto-jana prestatu, baina astoaren buruarekin zer egin ez zekiten. Halako batean han bildutako batek sano-sano zera bota zuen: ‘Buruarekin zer egingo dugu bada? Arrai-zopa!’. Inolako intentziorik gabe gag bat inprobisatu zuen».

Orduan, zergatik pentsatzen dute (eta dugu, hainbeste errepikatzearen poderioz euskaldunak ere topikoa sinestera iritsi baikara) ez dugula umorerik? Klimak, geografiak, historiak... izan dezakete eraginik. Eta baita hizkuntzak ere. Euskaldun askok erdara ez jakiteak eta kanpotarrek euskara ez ulertzeak, isilak eta serioak garela pentsaraziko zion hainbati. Eta topikoa elikatzen lagunduko zuen seguruenik euskal umorea gutxi landu izanak. Umore landuak literaturarekin du zerikusia. Begira bestela umore ingelesak nolako ospea duen eta nolako literatur tradizioa duen. Gurean guztiz kontrakoa gertatu da, ordea. Gutxi landu izanak ez du esan nahi, hala ere, euskal literaturan umorerik aurki ez daitekeenik; adibideak izan badira eta Anjel Lertxundik «Horrela bizi bagina beti. Euskal umorearen antologia»n bildu zituen duela 10 urte baino gehiago. Rafel Castellanoren hitzetan, «idatzian gutxi landu da euskal umorea, baina ahozkoan tradizioa badago». Bertsolaritza, abestiak, herri antzerkiak, inauteriak... ahozko umoreak hainbat esparru izan du gurean.
Gutxi edo asko, baina tarteka barre egin egiten dugu behintzat. Baina mundu guztian umorea berdina al da? Euskaldunok umore berezia al dugu? «Umore unibertsala badago», dio Castellanok, «Woody Allen da horren adibidea, edo Marx anaiak. Orokorrean juduen umorea unibertsala dela esan dezakegu». Euskal Herrian horren adibide bat aurkituko dugu XII. mendera atzera eginez gero: Benjamin Ben Yonah Tuterako errabinoa. Munduan zehar egindako bidaiaren kontakizuna liburu batean bildu zuen, barrea eragiten duen pasartez beteriko liburua.
Badago beraz mundu guztiak ulertzen duen umore mota bat; salbuespen batekin, «japoniarren umorea ez baitu beste inork ulertzen» Rafael Castellanoren esanetan. Baina egia da, era berean, herri batetik bestera umoreak bere berezitasunak dituela. «Frantsesen umorea, esaterako, nahiko eskatologikoa da, aleman eta katalanena bezala. Espainiarrek aldiz italiarren antza handiagoa dute horretan, umore alaia dute, nahiko neorealista». Eta euskaldunok? «Euskaldunok umore beltza dugu».
Rafel Castellanoren ustez, gure umorea zelta da. Irlandarrek eta euskaldunek gauza berdintsuez barre egiten omen dugu. «Taberna eta eliza oso presente daude gure umorean. Eta umore zeltan bezala gag-ak garrantzia handia du eta ez gara oso sutilak. Oso zinematografikoa da gure umorea».
Euskal Herriaren barruan ere ñabardurak daudela dio Debako kazetariak: «Kostaldekoen umorea zabalagoa izan da, mundu gehiago ezagutu baitute, eta baserritarrena mugatuagoa. Itsasoak nolabait leundu egin du kostakoen umorea. Nafarren umorea, aldiz, gogorragoa da, gordinagoa. Eta Iparraldean ‘europarragoak’ dira, sutilagoak».
Lehenago barre egitea osasuntsua dela ikusi dugu. Orain, esanak esan, euskaldunak dioten bezain triste eta serioak ez garela badakigu. Kopetilun jarraitzeko aitzakiarik ez dugu, beraz. Agian barre egiteko arrazoiak beharko ditugu... Irribarre txiki bat bederen eragingo duelakoan, horra XIX mendean Lapurdiko Getarian gertatu omen zen pasadizoa: serora gazte batek maitasuna zer zen erakusten zion gizonarekin ezkonduko zela esan zuen, eta apaizak hautagai bezala eskaini zuen bere burua. Egin beharrekoak eginda, serorak mespretxuz so egin zion hautagai-apaizari. «Hau al da maitasuna? Larunbatero sakristauarekin egiten dudana da-eta!»