Euskal Herrian bost dira espetxeak: Martutenekoa (Gipuzkoa), Basaurikoa (Bizkaia), Langraiz Okakoa (Araba), Iruñakoa (Nafarroa) eta Baionakoa (Lapurdi). Espetxeek hiriaren edo herriaren izena daramate komunzki. Hegoaldean, Salhaketa da presoen eskubideak bermatzeaz arduratzen den elkartea. Iparraldean, berriz, OIP (Presondegien Nazioarteko Behatokia) delakoa. Frantziako eta Espainiako espetxeen sistema antzekoa bada ere, Frantziakoa sofistikatuagoa dela esaten dute adituek. Hots, honek presoen gogo-aldartea aiseago txikitzen duela. Horren lekuko dira urtero, bere buruaz beste egiten saiatzen diren 1.000 preso. Hauetako 100 preso baino gehiagok bere buruaz beste egitea lortu du. Bi estatuetako espetxeek badute elkarren antza, alegia, beren barruan eduki dezaketen baino pertsona gehiago jasotzea. Espainian 77 espetxe daude eta hauetako 29an presoen soberakina dago. Espetxe legeak debekatua egon arren, 2002an, 8.000 preso baino gehiagok beste preso batekin konpartitu zuen bere ziega. Frantziako Estatuko espetxeetan beste hainbeste gertatzen da. Baionako espetxea adibide hurbilena dugu. Gaur egun, kartzela honek bil dezakeen preso kopuruaren bikoitza biltzen du.
EUSKAL ESPETXEen EGOERA GOGORTU DA. Espainiako Estatuko Gobernuaren Ministro Kontseiluak espetxe politika aldatzeko lege proiektua onartu zuen urtarrilaren 3an. Lege egitasmo honen ildo nagusiak bost oinarri hauetan biltzen dira: zigorrak handitzea, zigorra osorik betetzea, ondasunen kontrola, «segurtasun epea» bete beharra eta espetxe zaintza. Espetxe politikaren helburu nagusia «terrorismo delituengatik» zigorrak hamar urte handitzea bada ere -30 urtetik 40ra igotzea proposatzen baitu-, oro har, lege berriak baldintza eta mota guztietako presoak ukituko ditu. «Arrats» kolektiboko eta Martutene plataformaren Jose Mari Larrañagak honela azaldu digu egungo egoera: «Nik lege berriaren nondik norakoa zehatz-mehatz ez dakit, baina ez da bakarrik ‘preso politiko’en kasuetara mugatuko. Gure kolektiboetan dakigunez, preso guztiak harrapatuko ditu. Hasieran preso politikoei begira egina dago, baina preso arriskutsuak eta zigor handienak dituztenak ere kontuan hartuko ditu. Funtsean, sistemari interesatzen ez zaizkion guztiak harrapatuko ditu».
Preso ohi honen esanetan, Hegoaldeko kartzeletan presioa nabaritzen hasia da honezkero, funtzionario berriak ekarri dituzte eta jipoiak ematen ari dira. Urtarrilaren 5ean, Martutene espetxeko euskal preso politikoek egunero egin ohi duten elkarretaratzea eragotzi zuten espetxe zaindariek. Presoak indarrez sartu zituzten beren ziegetan. Egoera salatzeko preso sozialak zalapartaka hasi ziren eta tentsio handia bizi izan zen. «Martutene eta Basaurin presoak jipoitzen ari diren berria iritsi zaigu. Egoera hurbiletik segitzen dugu. Neguko hotzari aurre egiteko estufa elektrikoak ere ukatu egin zaizkie presoei, pentsa!» adierazi digu Jose Mari Larrañaga preso ohiak.
BAIONAKO PRESONDEGI ZAHARKITUA. Baionako presondegia zaharkituta eta oso egoera txarrean dago. Bi estatuen arteko mugetan izaki, atxilotu asko atzerritarrak dira, legez kanpoko trafikoan aritutakoak, drogarekin kasu. Bertako presoek bi urteko espetxealdia baino gutxiago iragaten dute. Joan den abenduaren 10ean, Baionako OIP delakoak presoen giza eskubideak oroitarazi zituen publikoki.
Frantziako Estatuan orain dela 20 urte indargabetu zen heriotza zigorra. OIP erakundeak, alabaina, nazioarte mailan kontserbadurismoa gailentzen ari dela ohartarazi du eta espetxe sistemaren «Zigor luzeak» delakoa heriotza zigorraren ordezkoa bilakatu dela ere salatu du ozenki. Espainiako Estatuaren eredua errefusatu -zigorra 30 urtetik 40ra luzatu nahia- eta Norvegiako eredua aintzakotzat hartzea eskatzen du OIPk. Norvegian 15 urtera apaldu da zigorraldia.
Frantziako espetxeen egoera jendeztatuak biolentzia egoera izugarria sorrarazi du. Higienea eta elikaduraren arazoak ugaldu dira eta presoen elkar ulertzea urritu egin da. Presoen egoera jasanezina da gaur egun. «Zigor luzeak» deritzanak -5 urte edo urte gehiagoko zigorrak- betetzen ari diren presoen kopurua izugarri emendatu da azken urteetan, baita hauekin batera bizi arteko zigorra dutenen kopurua ere: 600 preso dira gaur egun. Frantziako espetxe egoera larriaren aurrean, OIPk presoen egoera lazgarria arintzeko alternatiba berriak eta bitarteko gehiago eskatzen dizkio Gobernuari, bereziki, espetxe politika hobetzeko diru aurrekontua handitzea eskatzen du OIPk.
OIPk honako eskaera zehatz hauek egin dizkio Gobernuari. Adingabekoen atxiloketen kasuetan hainbat joera despenalizatzea. Preso atzerritarren kasuan legearen berrikustea. Estupefazienteei buruzko legealdia urratzen dutenekiko jarrera aldatzea, estupefazienteen arazoa osasun arazo bat da eta berezko tratamendua eskatzen du. Arazo psikiko eta larriak dituzten pertsonentzako artatze berezia bermatzea, zigorren garapenerako alternatibak bilatzea, baita beren zorrak ezin kitatuz dauden presoen zigorra bertan behera uztea.
Finean, Frantziako espetxeetan bizi den egoera lazgarriari aurre egiteko espetxe lege berria eskatzen du OIP erakundeak. Emakumeen egoera, kasu, geroz eta tamalgarriagoa da. Gero eta gehiago dira emakume presoak eta gero eta presondegi gutxiago dago. Presoak, oro har, gero eta urrutiago bizi dira beren bizilekuetatik. Zigor luzeek atxilotuen eta senideen arteko distantzia luzatzen dute, baita bere diru gastuen luzapena ekarri ere l