Mahaiaren inguruan bildu ditugun hiru solaskideek kazetaritzan jardun zuten 70eko hamarkadan. Hamar urte bizi eta bete horien testigu izan ziren, beraz, hainbat eta hainbat gertakizun aztertzeko parada izan zuten. Baina garai garrantzitsu hori bizi ere egin zuten, beste askorekin batera euskal kulturaren garai garrantzitsu horren protagonista izan ziren.

ANTTON ARANBURU. Dudarik gabe mugarri bat da, baina jarraipen baten barruan ikusten dut.
ELIXABETE GARMENDIA. Hamarkada osoa halako fondo politiko batekin ikusten dut, badakit kulturaz jardun behar genuela, baina nahita nahitaez halako oihal politikoa eta mugarri batzuk ere ateratzen zaizkit. Hasteko Burgoseko prozesua mugarri oso indartsua izan zen. 1975 urtean Tupa eta Otaegiren alde izan ziren mobilizazioak etortzen zaizkit gogora, gero Txiki eta Otaegi hiltzea eta gero 1977an amnistia. Gertakizun politiko askoz gehiago izan ziren, baina hiru mugarri horiek ikusten nituen ikuspuntu subjektibotik, Francoren heriotzarena baino.
A. ARANBURU. Kulturaren bizikizunean ez dakit, baina mugarri politikoetan Carrerorena eta ETAren zatiketa 1974an gehitu behar da. Horiek politikako mugarriak dira, baina kultura baldintzatzen dute erabat. Nik uste kulturgintzak hari bat eraman zuela. Nik nire buruari egin diodan galdera da zein premia ote geneukakeen 70eko hamarkada horri heltzeko eta horretara joateko. Irakurri berri dut modan ote dagoen 70eko hamarkada. Zergatik goaz hamarkada honetara? Ez da izango pixka bat gure jatorrizko ametsa hor daukagulako, edo amets handi hura gaur egun hausten edo pitzatzen hasi zaigulako. Gure indarretan eta proiektuan pixka bat etsi ote dugu? Agian horregatik dugu hamarkada horretara joan beharra.
JOXE RAMON ETXEBARRIA. Garai hartan guretzat kultura politika egiteko beste modu bat zen. Euskal Herrian halako mugimendu politiko sakon bat zegoen, lehendik zetorrena. Batzuek politika klandestinitatean jardutearekin lotu zuten eta beste batzuek, hori egiten ez genuenok, orduan benetan abertzaletu eta euskaltzaletu ginen. Badaude gertakizun garrantzitsu pare bat horiek baino lehenagokoak eta nire ustez funtsezkoak izan zirenak: politikan 1968 urtean Etxebarrietaren istorioa, adibidez, hor hasten delako beste fase diferente bat. Eta kulturan ere gertakizun inpaktante bat izan zen: euskara batuaren inguruko mugimendua. Gu umetan nahiz eta familia euskaldunekoak izan eta familietan euskaraz bizi, herri handietan behintzat (ni Eibarren bizi nintzen orduan) kaleko giroa eta eskolako giroa erabat erdalduna zen. Kulturan Ez Dok Amairu eta horiek denak zeuden. Mugimendu sakon bat egon zen, batzuk politikan aritu ziren eta beste batzuk euren eremua euskal kulturaren inguruan lan egitea zela esan zuten. Nik neuk hor jardutea erabaki nuen. Hori 1968-1969an izan zen nire kasuan. Unibertsitatean ikasten ari nintzen, Bilboko ingeniarien eskolan, eta lehenengo kurtsoan geundela, geunden euskaldun apurrak geure artean euskaraz berba egitea erabaki genuen. Hori erabaki politikoa zen guretzat.
A. ARANBURU. Gabriel García Marquezek aurkeztu berri duen liburuan esaten duena kontuan hartu behar genuke. Azken batean, bizitza ez dela bizi izan duguna, baizik eta gogoratzen dugun hori. Gertaera horiek denak bizi izan ditugu guk, baina beharbada ez ditugu maila berean gogoratzen. Azken batean, gogoratzen dugun hori da gure bizitza, ez bizi izandakoa. Eta ez dakit gaurkorako balio digun. Nik marko bat ezartzearren, ez dakit balioko dizuen ondorengo pentsamendu honek: gure historian, beharbada, lehen aldiz belaunaldi gazte oso batek bere gain hartzen du bere nortasun kolektiboa hezurmamitu eta garatzeko konpromisoa. Herri kontzientziari jarraiki, gazteriak esaten du bere gain hartzen duela erantzukizun historiko hori. Beharbada, guk, gazteak ginelako, hala pentsatzen genuen. Gainera eskuzabaltasun itzela erakutsi genuen konpromiso horretan eta gizarte horretan. Borroka aurrerakoia, iraultzailea eta gazte izatea herrigintza horretan partaide izatearekin identifikatu genuen. Gazte izatea konpromiso "historiko" horretan, herrigintzari eta euskalgintzari eman behar zitzaion bultzada horretan, ulertu genuen.
J. R. ETXEBARRIA. Nahastuta zegoen erabat militantzia politikoa eta militantzia kulturala. 1970eko lehen urtetan Bilbo partean halako guneak non zeuden analizatzen badugu, erraz ikusiko dugu hori. Batetik, "Anaitasuna" aldizkariaren inguruan zegoen gunea ikusiko dugu, frantziskotarren babesa zeukana. Bestalde Gabriel Aresti eta haren ingurua zegoen eta horren arrimuan talde politiko batzuk Euskal Herriko politikagintzan hasi ziren. EHAS sortu zen, Ipar Euskal Herrian zegoen EASetik zetorrena. EHASen proiektuetako bat Iker taldea zen. Iker taldeak gero "Anaitasuna" hartu zuen, Saioka liburuak egin zituen… Proiektu kultural bat zen, argitaletxe bat egiteko, liburuak egiteko, euskarazko produkzioa sortzeko. Eta gero hortik etorri zen, 1970eko bukaera aldean, Euskal Autonomia Estatutu nazional baten proiektua, han sortu baitzen. Batzuk dedikatzen ziren gehiago politika egitera eta beste batzuk bokaziora. Nire kasuan bezala, Donostia partean, orduko "Zeruko Argia"ren inguruan, Lur editorialaren inguruan, bazegoen nahaste-borraste bat, parte politikoa eta parte kulturala.
A. ARANBURU. Euskaltzale eta abertzale.
E. GARMENDIA. Goierri aldean esate baterako, mugimenduetako bat alfabetatze euskalduntzea zen eta horren ondoan Herri Gaztedi. Azken hori Gipuzkoan indartsu samarra zen. Nik pauso horiek jarraitu nituen, klaseak ematen hasi eta aldi berean Herri Gaztediko talde batean ibili, hori 1969an-edo. 1970ean Donostiara etorri nintzen, beste pauso batzuk ematera. Oso lotuta zegoen politika eta kultura eta askotan batetik besterako pausoa eta hortik ETArako pausoa oharkabekoa zen ia-ia.
A. ARANBURU. Abertzaletasuna sentimendu gisa bizi genuen gehienbat, herentziaz hartu genuen zerbait eta ez beharbada kontzeptualki arrazoitu beharreko ideologia bezala. Sentimendu mailakoa zen neurri batean. Gerora, hamarkada joan heinean, errepresioak, torturak... abertzaletasun sentimendua errotzen lagundu zuen eta konpromiso politikora bideratzen. Bilakaera hori izan zen, abertzale sentimendu bat nagusi zen, ideologia gerora etorriko zen eta gero Francoren heriotza eta errepresioa. Horrek denak ekintza politikoa ondorioztatu zuen.
J. R. ETXEBARRIA. Franco hil zenerako abian zeuden mugimendu guztiak. Francoren heriotzak batzuen beldurra kendu zuen, baina kulturaren ikuspegitik, mugimenduak lehenago abiatutakoak ziren. Ni orduan Bilboko Santutxu auzoan bizi nintzen, eta han klabeak ziren gau eskolak. Han zekienak goragoko edo beheragoko mailan ematen zituen eskolak. Gero premiak sortu ziren, metodo on bat behar baikenuen. Diskusio ikaragarria izan genuen 1972an, Santutxuko gau eskoletan. Aurretik Patxi Altunaren metodoa ematen zen, "Euskara nire laguna", edizioa agortu egin zen eta berria behar genuen. Asanblada bat egin genuen irakasle guztiok baserri ezkutu batean, 35 edo izango ginen, gehienak gipuzkoarrak, frailekiak esaten genuenak. Erabakia zen euskara batua bai ala ez. Orduan sortu zen euskalduntze metodo bat, gero alfabetatze metodoa izan zena. Erabaki kolektiboa izan zen.
A. ARANBURU. Francoren heriotza mugarri bat izan zen, baina abiadura eta azelerazioa lehendik zetorren. Gure ekintzaren baieztapen gisa ikusiko nuke, alegia gure jardun horri arrazoi ematen zion motibo gisa. Ikusten? Arrazoia genuen, Franco hil zaigu behintzat eta. Sendotu egin gintuen gure ekintza horretan, oso luzetsita egon ginen baina gure ekintzari arrazoia eman zion heriotza hark, nahiz eta damu izan ginen Gabriel Aresti bat Franco baino lehen hil zitzaigulako. «Benetako bidean goaz, ondo goaz» baieztapena izan zen. «Franco hil zaigu eta ez gaitu inork geratuko».
J. R. ETXEBARRIA. Gau eskolak izan ziren lehen pausoa. Oso giro ona sortu zen, bertan. Ikastolak abiatuta zeuden, Bilbon ere bai. Lehenengo alfabetatze eta euskalduntze prozesua izan zen eta gero ikastolak etorri ziren, Gipuzkoatik ikastolen liburutegia etorri zitzaigun. Orduan testugintzaren problema sortu zen. Kulturan genbiltzanen artean bi bloke zeuden, batetik literaturara gehiago dedikatu zirenak, Ramon Saizarbitoria, Aresti bera, Xabier Kintana bera, Ibon Sarasola, Arantxa Urretabizkaia, Lur editoriala.. Aldi berean, beste talde batzuk zeuden Bizkaian eta Gipuzkoan eta hauek testugintzaz kezkatu ziren, Ikastola sortzen ari zen eta materiala behar zen. Gipuzkoan Ikastolaren Liburutegia sortu zen. Eta bai Gipuzkoan Elhuyar izango zen taldeak eta bai Bizkaian unibertsitatearen inguruan genbiltzan pertsona batzuek kezka hori genuen.
A. ARANBURU. Kulturgile izan ginen neurrian hala zen. Herritarrak bildu zituena ikastolen mugimendua izan zen, gurasoak prestatzea bere seme- alabak ikastolara eramateko. Herrigintzan fenomeno hori zen nagusi.
J. R. ETXEBARRIA. Gure generazioko diskusio bat zen, euskarak edo guztirako balio du edo ez du ezertarako balio. Irakaskuntzan sartu behar dugu, unibertsitatean sartu behar dugu, denetan, bestela ez du balio. Hori zen gure logika.
E. GARMENDIA. Orduan izan al zen Suarezek esan zuena…
J. R. ETXEBARRIA. Hori beranduagokoa da, 1978koa edo. Suarez Gobernuko presidente zela, guk unibertsitatean klaseak ematen genituen euskaraz, oraindino ez ziren ofizialak. Baina testuak idatzita geneuzkan, UEU sortua zen. Elhuyarrekoekin publikatzen genituen artikuluak, eta edozertaz euskaraz hitz egiten genuen, fisikaz eta denetaz. Nire kasuan nire espezialitatea teknologia nuklearra zen. Zentral nuklearreko logika zegoen orduan eta nik garai hartan 100 hitzalditik gora eman nituen euskaraz zentral nuklearren kontra. Orduan Suarezek esan zuen: «Si el euskera no vale para nada, cómo se va a poder dar una clase de química o de física nuclear en euskera». Nire erantzuna oso erraza izan zen: bi gauza behar dira. Bat, jakin behar da fisika nuklearra eta bestetik jakin behar da euskara. Bi gauza horiekin, hori egin daiteke. Hori zen gure tesia: praktikan hori posible zela. Eta gaur egun hori inork ez du zalantzan jartzen. Nik garai hartan esan nuen bi gauza horiek behar zirela, gero askotan pentsatu dut hirugarren bat falta zela eta hirugarren hori da inportanteena, borondatea izatea. Hori zen funtsezkoena.
E. GARMENDIA. Zu ez al zinen ateratzen Euskadiko Kutxako iragarkitan fisikako klase bat ematen?
J. R. ETXEBARRIA. Euskadiko Kutxak euskararen aldeko kanpaina bat aurkeztu zuen eta arlo desberdinetako pertsonak hartu zituen, euren lana euskaraz egiten zutenak. Argazkiak atera zituzten eta horietako bat niri atera zidaten unibertsitatean klasea ematen ari nintzela. Arbelean testuak idatzita zeuden euskaraz. Eta horri buruzko kanpaina izan zen.
A. ARANBURU. Hezkuntzan jarri genuen euskararen biziraupena. Gizartean beste elementu garrantzitsuak zeuden. Euskarak pulpitua galdu zuen neurri berean, hor loratu ziren herri kantak, bertsoak, antzerkia, artea, poesia, pintura eta abar. Hor aipatu behar da Ez dok Amairu. Kultur asteek ere izugarrizko indarra izan zuten. Herri Irratia ere aipatu beharko genuke. Alfabetatze euskalduntze kanpainak ere. Hor sortu zen herri giro bat ikastolen mugimenduaren osagarri, sare oso bat euskalgintzaren alde eta abertzaletasunaren alde.

E. GARMENDIA. Francoren heriotza erabakigarria izan zen baina ez dut mugarri bezala ikusten. Hori kontuan izanda ere, 1970etik 1979ra gauzak dezente aldatzen dira. Kultura Anttonek aipatutako herrigintza horretatik abiatu zen. Hasieran askatasun egarri ikaragarria zegoen. 70eko hamarkada niretzako askatasun egarri ikaragarria da, askatasunaren aldarrikapenaren hamarkada da. Eskubide demokratikoak, emakumearen eskubideak, feminismoa… Hitz mitikoa, hitz magikoa zen askatasuna. Osagai oso inportantea zen. Solidaritate garaia zen, kolektibotasun garaia zen, zentzu kolektibo ikaragarria genuen.
A. ARANBURU. Arerioa bakarra zen.
E. GARMENDIA. Sentitu egiten zinen herriaren partaide, herritik hasita, gaztetxoei euskara lantzen laguntzen. Hortik hasita solidarizazio oso handia zabaldu zen. Estetika aldetik, estetika oso austeroa zen, zurruna, baina modernoa eta elegantea. Ez Dok Amairuren estetika hori zen, haiek erabiltzen zuten «sentikaria» hitza beraiek asmatua zen.
A. ARANBURU. Nik gehiago esango nuke: estetikaren ideologizazioa zen. Euskal Arima nahi genuen eta hori aurkitzen genuen euskal eskulturan, Nestor Basterretxea eta Mendibururen lanetan eta abar. Estetika sentimendu nazionalistaren zerbitzura zegoen. Horregatik jaialdi arrakastatsu haiek, Ez Dok Amairuren esplosio hura, edozein jaialdi jendez beteta egotea, herria han zen… Urrezko Aroa zen. Geroztik Juan Mari Torrealdairi entzun diot gure urrezko aroa ez ote genuen galdu. Hasieran esan bezala, ez ote gara ibiliko urrezko aroaren bila.
J. R. ETXEBARRIA. Kultur asteak aipatu dituzu. Guretzako funtsezkoak izan ziren. Adibidez, Baionan egiten zen euskal kultur astetik sortu zen Udako Euskal Unibertsitatea. Orduan ezin zen Hegoaldean eta Ipar Euskal Herrian egin behar zen. Orduan beste generazio bateko pertsona bat, Karlos Santamaria, oso inportantea izan zen. Berarena izan zen ideia eta Baionan urtean behin egiten ziren euskal asteak aprobetxatuz, UEU sortzea proposatu zuen. Katalunian ere bazegoen mugimendua eta han egiten zen Universita de Estiu haren ereduari jarraituta, zergatik ez egin halako udako unibertsitatea Euskal Herrian? 1973an izan zen hori. Berak proposatu zuen 1973an eta oraindik bizi-bizirik dago. Kultur asteek fruitua eman zuten. Bilbo aldean, urteko ekimen garrantzitsuena zen euskal astea antolatzea. Hizlari batzuk ekartzen genituen, Arestik ematen zuen hitzaldi bat eta jende asko biltzen zen. Euskal historiari buruzko hitzaldiak ere antolatzen genituen, guk orduan euskal historiari buruz ez baikenekien ezer, eta oso arrakastatsuak ziren.
A. ARANBURU. Estetikaren barruan, kantua eta poesia oso garrantzitsuak ziren. Hor aipatu behar dira Lete, Benito… Kantua euskal abertzale sentimendu hori indartzeko eta errotzeko tresna zen. Kantuaren bidez abertzaletu da hemen jende pila bat. Xabier Letek egin duen lana izugarria izan da, kantutegia errekuperatzeko. Abertzale izateko eta irauteko balio izan zuen kantuaren bitartez egindako lan horrek.
E. GARMENDIA. Euskal asteen barnean ere nola sartzen zen artea! Gaur egun askoz abangoardiagokoa, elitistagoa da. Mendiburu eta horien piezak oso herritarrak ziren, erakusketak egiten zituzten kultur asteen barruan… Hori gauza polit bezala. Hamarkadako lehen partean askatasun egarria nagusitu zen eta hamarkada bukaera emaitzak lortzeko garaia izan zen, ikastolak legeztatu, gau eskolak, klandestinitatetik egitura batzuetara pasa.
A. ARANBURU. Uzta biltzea.
E. GARMENDIA. Hamarkada hasierako solidaritate garaiaren ordez, kontraposizioz amaierako sektarismoa eta eszisioa jarriko nuke. Alderdi eta talde politikoetatik, zatiketa hura gizarte osora zabaldu zen. Lehen etsai bakarra zegoen eta hori faltatakoan gauzak zaildu egin ziren.
A. ARANBURU. «Zeruko Argia» eta «Anaitasuna» ez ziren gauza bera, Ez Dok Amairu eta Oskorri ere ez… Kolore kontua zen. Bizkaitarren sentiberatasuna eta gipuzkoarrena ez zen berdina.
E. GARMENDIA. Estetikaren alorrean ere aldaketak daude, hamarkadaren bigarren parterako estetika hausleagoa, «kutreago»a dator, musika gogortzen hasten da poliki-poliki, artista plastikoen mailan Bixente Ameztoi, «Zeruko Argia»n hainbeste portada egin zizkiguna eta haren estilo errealista fantastikoa sartzen dira. Zumetak ere feismo era noiz hartu zuen? beharbada geroxeago, 80eko hamarkadan.
J. R. ETXEBARRIA. Lehen aipatu dut batzuk dedikatu zirela gehiago literatura mundura, beste batzuk testugintzaren mundura. Bada beste hirugarren arlo bat idazkuntza munduan: kazetaritza inguruan sartu zinetenak. Ni ere ibili nintzen horretan garai hartan, baina nolabait esateko militante modura idazten nuen «Anaitasuna»n. Hor transformazio bat egon zen euskal prentsan hamarkadaren erdialdean. Modernizazioaren problema izan zen. Hasierako «Anaitasuna» eta «Zeruko Argia» izugarri handiak ziren, egunkari formatokoak, ezelako argazkirik gabe, den-dena testua, gaur eguneko «Herria»ren estilokoa. Magazine itxurarako pauso hori orduan eman zen, borroka ikaragarria egon zen bi aldetatik. Bat, euskal prentsa bera finkatzeko eta modernizatzeko magazine estilora pasatzea. Eta bigarrena, Franco hil eta gero elebitasunaren problema etorri zen. Hamarkadako lehenengo urteetan euskalgintzan genbiltzanon proiektua euskara hutsezko testuak eta euskara hutsezko aldizkariak ziren…
A. ARANBURU. «Jakin» ere aipatu behar da.
J. R. ETXEBARRIA. Franco hiltzen den inguru horretan beste tesi bat sortzen da, jende bat politikan dabil eta oso borroka latza egon zen aldizkari eta egunkari elebidunak sortzeko. Askok eta askok beste apustu bat egin genuen eta gero arrazoia izan dugula uste dut. Elebiduna eginez gero, denek erdaldun amaitzen dute.
A. ARANBURU. 24 Orduak Euskarazen garrantzia aipatu beharra dago. Liburu jakin batzuk aipatzearren: Gotzon Garateren "Marxen marxismoa"; Txilardegiren "Hizkuntza eta pentsaera" eta Koldo Mitxelenaren "Idazlan hautatuak" funtsezkoak izan ziren hamarkada horretan.
J. R. ETXEBARRIA. Guretzat, San Martin, Aresti eta Kintanaren lanak funtsezkoak ziren. Liburu horiek frikzioz irakurtzen genituen, ase ezinik genbiltzan, ea noiz idatziko zuten zerbait zain ginen. Euskalgintza eta herrigintza zen aldi berean. Horregatik aipatu dut euskara batuaren garrantzia, horrek ematen baitzion euskarari beste dimentsio bat, herriarena. Horregatik egon zen izugarrizko borroka batasunaren inguruan.
A. ARANBURU. Batasunaren auzi hori oso korapilatsua izan zen.
J. R. ETXEBARRIA. Hil ala bizikoa izan zen. Herritarren arteko borrokak hasi ziren eta klabeetako bat euskara bera izan zen. Izugarrizko haserreak egon ziren herrietan euskara zela eta ez zela. Zuk 24 Ordu Euskaraz aipatu duzu. Euskara hutsean egin zen eta, beraz, elebitasuna planteatu aurreko errebindikazioa zen.

E. GARMENDIA. Nik esango nuke ez zela kalko bat, baina korrespondentzi bat bazegoen politika eta kulturaren artean.
J. R. ETXEBARRIA. Lehenengo bost urteetan ezkerreko abertzaleek monopolizatu zuten literatura eta mugimenduen ekimen nagusiak: Lur argitaletxea, «Anaitasuna»ren ingurukoak.. Bere ideologiagatik euskararen batasuna bultzatzen zebiltzan Villasante, Mitxelena, nahiz eta ideologia aldetik eskuinekoak izan, oso argi zeukaten euskara batua funtsezkoa zela horretarako. Baina ideien munduan, kulturaren munduan, artean, kantagintzan, dena zen errebindikazioa, askatasuna…
A. ARANBURU. Nik ezker abertzale lauso hori 1977a baino lehen ez nuke jarriko.
J. R. ETXEBARRIA. Ez diot ezker abertzalea, ETAren inguruko mugimendua zen dena hankaz gora jarri zuena. Beste gauza bat da gero gauzak ideologikoki definitzen hasi zirela, zatiketak hasi zirela… Idazleak, Txillardegi bera, eta horiek denak nondik zetozen?
A. ARANBURU. Hor EAJ egongo zen pixka bat atzendua.
J. R. ETXEBARRIA. Ezkutaturik zegoen. Mitxelena eta horiek zeudela badakigu eta beren lana egin zuten. Baina horien lana ez zen hainbeste kreazio kulturalean. Horien lana zen oinarri linguistiko bat ezartzea izan zen.
A. ARANBURU. Bernardo Atxaga, Pott eta Euskadi Sioux….
J. R. ETXEBARRIA. Horiek ezker horretakoak ziren. Gero arazoak azaleratzen hasi ziren poliki-poliki.
E. GARMENDIA. Memento batean, hamarkada honen bukaeratik hurrengora, kultur mundu hori monopolizatzen du ezker abertzaleak, eta EAJren inhibizioa dago hor, euskalgintzan. Ados nago Joxe Ramonek markatu duen bereizketa horrekin.
A. ARANBURU. Hor aipatu beharko litzateke «Egin»ek eta «Deia»k jokatu zuten norgehiagoka hura. Nork lehenago kalera atera ibili ziren eta azkenean «Deia» atera zen lehenik. Batean eta bestean euskara txapel moduan sartu zen erredakzioetara, sinbolo moduan. «Deia» izan da segur aski euskal kazetari erredakzio bat sortzen eta desegiten lehena. Sortzen lehena eta desegiten ere bai. Prentsa abertzalearen borroka gizartean agerian gelditu zen. «Deia»k eta «Egin»ek, biak bat eginda ere, irakurlegoaren %25 lortu dute gutxi gorabehera. «El Correo» eta «El Diario Vasco»ren nagusitasunari ez zaio buelta eman.

J. R. ETXEBARRIA. Gu orduan gazteak ginen, ikasi egiten genuen eta aurreko belaunaldikoak genituen eredu.
A. ARANBURU. Aurreko belaunaldi horretan, Mitxelena eta Txillardegi klabeak dira.
J. R. ETXEBARRIA. Zalantzarik gabe. Xabier Kintana bera edo Gabriel Aresti ere bai, Bilbo aldean mugitzen ginenontzat behintzat. Baina "Anaitasuna" inguruan ibili ginenon benetako irakaslea, horiek guztiak baino gehiago, Imanol Berriatua izan zen. Inoiz inon agertzen ez den izena da, baina euskara alorrean hura izan genuen irakasle garrantzitsuena. Frantziskotarra zen eta "Anaitasuna" zuzentzen zuen. "Jakin"eko belaunaldikoen irakasle izan zen: Joan Mari Torrealdai, Joseba Intxausti, Paulo Agirrebaltzategi, Joxe Azurmendi... Kintana, Aresti eta Bizkaiko beste idazle guztiek idazten zutena bere eskuetatik pasatzen zen. Hark zuzentzen zuen guk idatzitako guztia. Eta ez bakarrik zuzendu, nola idatzi behar zen ere irakatsi zigun. Horrek eragin ikaragarria izan zuen. Gero "Zeruko Argia"n uste dut Xalbador Garmendiak antzeko lana egin zuela.
E. GARMENDIA. Bai, baina testuan gutxiago sartzen ote zen irudipena daukat. Niri 70eko hamarkada hasieran "Anaitasuna" "Zeruko Argia" baino gehiago gustatzen zitzaidan. Modernoagoa zen, aurrerakoiagoa. Eta hizkuntza aldetik ere uniformetasuna zuelako gustatzen zitzaidan. Batuan zegoen, garbia zen.
J. R. ETXEBARRIA. Izen handi asko izan ziren klabeak euskararen batasun prozesuan. Baina Imanol Berriatuak, "Anaitasuna"ren bitartez, euskaltzainek hartutako erabakiak gizarteratzea lortu zuen, hainbat zentzutan: batetik, aldizkariaren bidez estilo bat sortu zuelako; bigarrenik, Euskal Herri osoko zentzua zuelako eta Iparraldeko edo Gipuzkoako edukiak eta hiztegia apropos sartzen zituelako; eta azkenik, orduan idazten genuen guztioi idazten irakatsi zigulako.
A. ARANBURU. Niretzat euskaran Euskaltzaindiaren lana izan zen giltzarri.
J. R. ETXEBARRIA. Bai, baina Euskaltzaindiaren lan hori gizarteratzeko orduan beste batzuk izan ziren protagonista. Gizarteratze hori bi eratan eman zen. Batetik, "Anaitasuna" eta "Zeruko Argia"k lan pedagogikoa egin zuten. Guk ez genekien idazten, ez geunden alfabetatuak, eta horiei esker ikasi genuen euskaraz idazten. Eta gero bultzada ikaragarria ekarri zuten herri mugimenduek: ikastola mugimendua, Bai Euskarari kanpaina, 24 Orduak Euskaraz...
A. ARANBURU. Elizaren babesa ere aipatzekoa da. Ikastola mugimenduak legearen aurka aurrera egin behar izan zuenean ezinbestekoa izan zen.
E. GARMENDIA. Nik hamarkada honen erdia, 1971tik 1976ra, Iruñean bizi izan nuen. Nafarroako erreferentziak ditut nik, beraz. Gipuzkoatik hara joaten ginen euskaltzale gehienak gau eskolan euskarazko klaseak ematen hasten ginen. Patxi Zabaleta zen bertako nagusia eta talde sendo bat zuen bere inguruan. Han inguruan ere Iñaki Zabaleta, Pello Argiñarena, Sagrario Aleman eta beste asko bazebiltzan. Bere garrantzia bazuen Diputazioak argitaratzen zuen "Principe de Viana" aldizkariak ere, Diaz de Ultzurrunek "Diario de Navarra"n euskarazko orri bat idazten zuen, Paz de Ziganda eta San Fermin ikastolak hor ziren...
J. R. ETXEBARRIA. Ipar Euskal Herria ez dugu aipatu eta funtsezkoa izan zen hainbat alorretan. Udako Euskal Unibertsitatea Euskal Aste batetik sortu zen. Ekimen hori bideratzen zutenak Haristchelar, Xarriton, Davant, Goienetxe... izan ziren. Hegoaldean horrelako ekimenik ezin zen egin, baina azkenean, 1977an, Udako Euskal Unibertsitatea Iruñean egitea lortu genuen orduan zinegotzi edo alkate zen Urmenetari esker. Argitaletxeak sortu zirenean liburu asko egiten zen Iparraldean eta gero hona ekartzen ziren.
A. ARANBURU. Hor ziren Jokin Apalategi, Gexan Alfaro...
J. R. ETXEBARRIA. Eta Paulo Iztueta... Beharrezkoa zen Iparraldean erretagoardia moduko bat izatea. Eta ezin dugu ahaztu hamarkada horretan kultur eragile asko, Hegoaldekoak izanda ere, iheslari zirela eta Iparraldean zeudela. Gero, antzerkian, adibidez, Landarten lana oso garrantzitsua izan zen.
A. ARANBURU. Eta bertsolaritzan Mattin-Xalbador bikotea...
J. R. ETXEBARRIA. Iparraldea askatasun erreferente genuen. Han gauzak egin zitezkeen eta hemen ez.

E. GARMENDIA. Denok zentzu kolektibo handia geneukan.
A. ARANBURU. Eraikitzeko urteak ziren. Eraikinak egin eta gero, sakabanatu egin gara.
E. GARMENDIA. Ideologia bat bazegoen sakonean, hemendik kanpora ere nabari zena. Eta ziur aski 68ko maiatzetik dator hori, edo horrekin koinziditzen du behintzat. Herrigintzan lan egin behar genuela pentsatzen genuen.
A. ARANBURU. Euskaldun izateagatik bakarrik, modernoak ere baginen.
J. R. ETXEBARRIA. Baina hor badago beste fenomeno indartsu bat elizarekin zerikusia duena. II. Kontzilio Vatikanoaren ostean, sekularizazio itzela dator eta seminarioak hustu egiten dira. Gurean gehienak politikagintzan edo euskalgintzan sartu ziren. Anekdota bat kontatuko dizuet: euskalduntze metodoa egiteko, 30etik gora lagun bildu ginen asteburu pasa Dimako baserri galdu batean. Bateren batek galdetu zuen han geundenen artean zenbat ote ziren seminariotik pasatakoak. Neu nintzen pasa gabeko bakarra.
A. ARANBURU. ETA seminario batean jaio zela esaten denean, zerbaitegatik izango da. Ez da erabat horrela izango, baina horrek pista bat ematen du.
E. GARMENDIA. Ni 1977 edo 1978an konturatu nintzen euskal munduan beharbada aurki nezakeela apaizgai ez zen norbait. Orduan beste batzuk hasi ziren azaltzen. Ordura arte nik ez nuen euskal munduko nobiorik izaten.
Bestalde, 68ko maiatza eta 70. urtea parekatuko nituzke, Burgoseko Epaiketa, kalera ateratzea... Uste dut ahaidetasuna kalera irtete horretan dagoela. 1970eko abendu hartan estreinatu ginen. 50eko hamarkadan jaiotakoontzat Burgoseko Prozesua iniziazio errito bat izan zen. Baina 68ko maiatza Parisen zen, udaberrian. Bi urte beranduago gu abenduan irten ginen kalera, oraindik gogoan dut zein eguraldi grisa zen Donostian, sekulako hotza egiten zuen... Eta hemen heriotza zigor batzuen aurka ari ginen! Hori ezin dugu ahaztu, izugarria da.

J. R. ETXEBARRIA. Hasieran esan bezala, politika eta kulturgintza oso nahastuta zeuden. Bilbo partean, EHASen inguruan-eta, ahalegin ikaragarria egin genuen Autonomi Estatutu nazional baten proposamena egiteko. Hori alkateen mugimenduarekin zegoen lotuta (alkateak izan baitziren burua altxa zuten lehenak), gero Altsasuko Mahaiarekin ere. Eta orduko KAS, EIA, EHAS, LAIAkoak... izugarrizko zatiketa zegoen. Dena klandestinoa zen, ilegala, baina dena agerian egiten zen. Une honetan Batasunaren ilegalizazioa dugu, baina Autonomia Estatutua eta garai hartako gauza guztiak ilegalizaziotik egin ziren. EAJ ez zen inondik agertzen, geroago altxa zuen burua...
A. ARANBURU. 77ko ekainaren 15eko hauteskundeetan, ezustekoa emanez, EAJ nagusitu zen. Bazirudien ezkerrak bazter guztiak jan behar zituela, baina EAJk lortu zuen garaipena.
J. R. ETXEBARRIA. Isilpean zebiltzan. Gu baino klandestinoagoak ziren, aurpegia ez ematearen zentzuan.
A. ARANBURU. Batzokirik ere ez zegoen orduan. EAJ latente egon zen nolabait urte horietan. Klandestinitatean zegoen. Baina barruan, bere koadroak funtzionatzen egongo ziren eta azkenean irten egin zen.
J. R. ETXEBARRIA. Horiekin izan genituen ikastolan hika-mika handienak, erlijioa zela, edukiak zirela...
A. ARANBURU. Politika sartzearekin batera, erakundeak sortzearekin batera, euskalgintzaren ardatza hautsi egiten da. Gizarte plurala, anitza, ere bazela agerian geratu zen eta politikak bere bidea hasi zuen. "Deia"k eta "Egin"ek ere bultzatu zuten zatiketa hau. Alderdiko prentsa zen. Bakoitza bere ideologia, bere jarrera gorpuzten joan zen erakundetzearekin batera.
E. GARMENDIA. Erakundetze garai horretan Elebitasun Dekretua jarri zen martxan, eskoletan euskara sartzea onartu zuen lehen araua. Karlos Santamaria tartean zen. Nik orduan elkarrizketa bat egin nion "Zeruko Argia"rako eta off the record dekretua kaka bat zela esan zidan. Baina behintzat hori lortu zuen. Garai preautonomikoan erakundeetatik iritsi zen besterik ezagutzen al duzue zuek?
J. R. ETXEBARRIA. Erakundetze prozesuak zapore gazi-geza utzi zidan niri. Guk nola edo hala erakundetzea derrigorrezkoa zela ikusten genuen. Baina aldi berean gero nik estatutuaren belaunaldia deitzen dudana etorri zen kulturara. Erakundetzeak errebeldia espiritua hil zuen eta ikaragarrizko akomodazioa eta salmenta ekarri zuen kulturgileen artean.
A. ARANBURU. Normalizazioa da hitza.
J.R. ETXEBARRIA. Nik esango nuke belaunaldi galdu bat dela. Jauzi bat ikusten dut kulturgintzan. 70eko hasierako gure idealak, 80ko hasieran degradatzen hasten dira.

J. R. ETXEBARRIA. 70eko hamarkadako azken urteak borroka urteak bezala ikusten ditut. "Zeruko Argia"k eta "Anaitasuna"k krisi sakona izan zuten. "Anaitasuna"k desagertze bidean amaitu zuen hamarkada eta, azkenik, 80ko hamarkadaren hasieran desagertu zen. Aldizkaria azken urtetan Iker taldeak argitaratzen zuen eta ni arduratzen nintzen horretaz. Guretzat elebitasunaren sarrera oso kaltegarria izan zen. Baina ez "Egin" eta "Deia" sortu zirelako bakarrik. Astekari mordoa sortu zen orduan: "Punto y Hora", "Herria", "Garaia", "Ere"... Guk horiek "elebidun" deituta ere azkenean erdaldundu egingo zirela eta bide egokia hori ez zela pentsatzen genuen. Euskara hutsezko aldizkarien aldeko apustua egin genuen eta denborak arrazoia eman zigun: aldizkari horiek denak desagertu egin ziren. Gaur egun geratzen den bakarra euskara hutsezko apustua egin zuena da: "Argia".
E. GARMENDIA. Ni gai honetan ez naiz inpartziala, "Zeruko Argia" barrutik bizi izan bainuen guztia. "Zeruko Argia" hustu egin zen 1977an, literalki gainera. Donato Unanue "Egin" muntatzen hasia zen oraindik "Zeruko Argia"n zela. Mikel Atxaga "Deia"rako fitxatu zuten berehala. Xalbador Garmendia "Egin"era joan zen zuzentzaile, Miren Jone Azurtza "Deia"ra... Kolaboratzaile guztiek ere batera edo bestera alde egin zuten. Nik neronek "Deia"rako eskaintza izan nuen Martin Ugaldek egina. Geratzen ginenoi pena aurpegiarekin begiratzen ziguten, baina nik garbi neukan euskara hutsez lanean jarraitu nahi nuela.
A. ARANBURU. Baina seguru aski "Deia"ko eskaintza euskara hutsez jarraitzeko egingo zizuten, hasierako asmoa euskarazko erredakzio oso bat osatzea baitzen.
E. GARMENDIA. Bai, baina halako intuizio bat izan nuen... eta, egia esan, galtzeko gutxi nuen. Ordura arte gure ondoan lanean aritu zirenek begiratzen ziguten esanaz bezala: "Nola gelditzen diren erresistente numantino hauek!".
J. R. ETXEBARRIA. Ni horrek ez ninduen hainbeste kezkatu, egunkariak zirelako. Bai "Zeruko Argia"n bai "Anaitasuna"n ikaragarrizko ahalegina egin genuen aldizkaria berritzeko, diseinu moderno bat izateko, garai hartako "Cambio"ren estilora hurbiltzeko. "Deia" eta "Egin"enak kezkatu ninduen, baina niretzat askoz desleialagoa izan zen beste aldizkariek egin zutena. Denek zuten atzean alderdi politiko edo talderen bat. Ordura arte gure sostengua mugimendu euskaltzalea izan zen, baina alderdi politiko klandestinoek ere sostengatzen gintuzten. Guk militantziaz ateratzen genuen aurrera aldizkaria. Baina profesionalizazioa etorri zen. Aldizkari elebidunetan inbertsio handiak egin ziren. Talde politikoek ez zuten arazorik izan euren aldizkarietan jardungo zutenei profesional gisa ordaintzeko. Ordurarteko idazle militanteak zurrupatu egin zituzten. "Anaitasuna"k beste lauzpabost urtez jarraitu zuen, baina hura agonia izan zen.
E. GARMENDIA. Guk ere, nik neronek, Pilar Iparragirrek... kobratzen ez genuelako utzi genuen "Zeruko Argia" 80an. Erabateko agonian utzi genuen. Gero beste batzuk etorri ziren eta haiek atera zuten aurrera.
J. R. ETXEBARRIA. Belaunaldi berria iritsi zen: Joxemi Zumalabe, Josu Landa, Mikel Antza... Urte latzak izan ziren. Instituzionalizazioarekin eta alderdi politikoen sarrerarekin elebitasuna bultzatu zelako gertatu zen hori guztia.
A. ARANBURU. Errenta politikoa atera behar zen...
E. GARMENDIA. Barkatu, Antton, garai hartan "Deia"n zinen eta agian mingarri egingo zaizu esango dudana: nik "Deia"ko titular batean "Chiquito de Lazcao" irakurri nuen. Lazkao Txikitaz ari ziren. Hori ikaragarria da. Ez da hizkuntza kontua bakarrik, elebiduna izan ala ez izan; euskal kulturaz ez jakitea, ezer ez ulertzea da. Oso adierazgarria da hori.
J. R. ETXEBARRIA. Euskarazko aldizkarien krisia ordurako gizartea guztiz zatituta zegoelako ere etorri zen. 70eko lehen urteetan, euskalgintzan genbiltzan gehienok, "Zeruko Argia" eta "Anaitasuna" erosten genituen eta goitik behera gustura irakurri. Zentzu horretan batasun bat zegoen euskalgintzan. Baina alderdi politikoen ageriko jokoa hasi zenean, zatiketa ikaragarria etorri zen eta bakoitzak bere proiektua egin nahi izan zuen. Esaterako "Garaia" erosten zuenak ez zuen inolaz ere "Punto y Hora" erosten. Publikoa oso zatiturik zegoen, ez zegoen ez merkaturik ez ezer. Zeuden euskarazko proiektuak bultzatu beharrean, kalte egin eta ondoren eurak ere ondoratu ziren. Hondamendia ekarri zuten guztientzat.

A. ARANBURU. Euskararen munduan guk zein amets egin genuen hamarkada horretan? Hasi egin behar zen eta ez genuen mugarik ikusten. Hor indar galtze bat izan da. Orduan gauzak oso garbi genituen; gaur ez dauzkagu hain garbi.
J. R. ETXEBARRIA. Baina euskalgintza oraindik bada batasuna manten dezakegun eremua. Euskalduntze alfabetatzean, zer esanik ez ikastoletan...
A. ARANBURU. Baina euskalgintzak ere bere politika eraman du...
J. R. ETXEBARRIA. Duela gutxi Kilometroak izan dira Gipuzkoan. Zein mobilizazio egon daiteke Euskal Herrian hori baino pluralagoa?
A. ARANBURU. Baina horrek berak nolako aldaketa izan du? Beste motibazio bat da, ez dira protagonista berdinak.
J. R. ETXEBARRIA. Baina, esaterako, Buesaren garaian ikastolen munduan izan zen zatiketa eta gero, berriro lortu da kontsentsu zabal bat horrelako ekimenen inguruan eta euskalgintzan oro har.
A. ARANBURU. Lehen euskalgintza kontzeptua puruagoa zen. Gaur beste osagai batzuk ditu.
J. R. ETXEBARRIA. Hala eta guztiz ere, hor dago eta balio handia du. Horrek batzen gaitu.
E. GARMENDIA. 70etan sortu ziren elkarte horiek gaur bizirik egoteak bi esanahi izan ditzake. Edo sortu zireneko helburuak ez direla bete, edo etorkizuneko ikuspegi sendo eta argia izan zutela sortu zirenean. Edalontzia erdi hutsik edo erdi beteta ikus daitekeela, alegia. Positiboki har dezakegu edo pentsa dezakegu: zergatik dugu oraindik Ikastolen Elkartea? Zergatik oraindik AEK?
J. R. ETXEBARRIA. Argi eta garbi helburuak bete gabe daudelako. Esaterako, Karlos Santamariak 73an idatzitako testuak irakurtzen badituzu, bertan dauden helburuak bete gabe daude.
A. ARANBURU. 70eko hamarkada eta oraingoa alderatuta, nik «sinetsi» hitzean ikusten dut gakoa. Hamarkada hartan itsu-itsuan sinetsi genuen; gaur zalantzak sortu zaizkigu. Akaso urrezko aroa izan zen hamarkada hori guretzat. Gure destinoaren jabe ginela sentitu genuen. Gaur ez ote garen iristen sumatzen dugu, gure hasierako amets hura birdimentsionatu behar ote den. Euskal langilea, administrazioko funtzionarioa esaterako, oso larri, oso kezkatuta ikusten dut. Biziberritze plana ari zaigu hedatzen sektore ezberdinetan. Ez ote gara utopiari prezio bat jartzen ari?
J. R. ETXEBARRIA. Ni horretan ez naiz aldatu. Ni baikorra naiz. Bizkorregi ere goazela pentsatzen dut batzuetan. "Zeruko Argia"n aspaldi Velez de Mendizabalek (Mendiaga ezizenez sinatzen zuen orduan), unibertsitatean euskara sartzearen inguruan elkarrizketa bat egin zidan. UEU sortu baino lehenago zen eta orduan nik arnas luzeko proiektutzat jotzen nuen, bizitza osokoa eta gehiagokoa. Esan nion pozik geratuko nintzatekeela, nire bizitzako lana ontzat emango nukeela, gure belaunaldia hiltzerakoan euskarak zientzia gaietan oinarrizko azpiegitura balu.
Zergatik ez da Ikastolen Elkartea desagertu? Gure helburua ez da ikastolak egitea edo unibertsitatea egitea. Hezkuntza sistema guztia euskaraz egitea da helburua, guk diseinatua, guk kudeatua. Hasieran utopiatzat geneukan, baina pixkanaka aurrera egin dugu eta helburu hori lortzeko dugu oraindik.
A. ARANBURU. Baina lehen bezain sinetsita al gaude helburu hori lortuko dugula?
J. R. ETXEBARRIA. Ni behintzat gehiago. Nire amak Gernika bonbardatzen ikusi zuen. Nire familia guztia bertan bizi zen eta ezer gabe geratu ziren, dena suntsitu zuten. Ni neu Gernikan jaio nintzen eta txikitan, herriko festetan, dena bandera espainolez josita ikusten nuen. Gu hortik gatoz eta burua altxa dugu. Guk ez geneukan ezer euskaraz. Guretzat erabaki politiko bat izan zen gure artean euskaraz egitea. Gaur egun gazte asko erdaraz entzuten ditut, baina beste asko euskaraz. Hori aldatu egin da. Santutxuko ikastolan garaje batean hasi ginen. Nire helburua hasieratik sistema osoa eraikitzea izan da, Euskal Herria euskaraz egitea. Egin gabe dago, baina eboluzio ikaragarria ikusten dut. Ikastolen mugimenduan gaur egun ikusten dudana da ez gaudela azkenean, eta azkeneraino joan nahi dugula. Hori da nik bizi dudana. Sufritu beharko dugu, asko gainera, eta gaur egungo egoera oso gogorra izango da, baina nondik gatoz? Gure hamarkadan ezerezetik zeozer edukitzera pasa ginen.
A. ARANBURU. Onerako edo txarrerako, sentimendu agonikoa desagertu egin da.
J. R. ETXEBARRIA. Baina jende asko bizi da angustiaturik Euskal Herrian. Ni ez, eboluzio osoa, prozesu osoa ikusten dudalako. Gu zorionekoak gara. Ba al dakizue nolako suertea izan dugun 70eko hamarkadan gertatutako guztia bizitzeko? Bakoitza bere esparrutxoan protagonista izan gara.
E. GARMENDIA. 70eko hamarkadara begiratuta niri ere mezu baikorra geratzen zait. 80ko hamarkada ez zait batere gustatzen orokorrean, ez estetikoki, ez ideologikoki. 70ekoa oso hamarkada interesgarri eta bizia izan zen, erromantikoa, geroztiko gazteei inbidia emateko modukoa. Gaztetan hamarkada hori bizi izana suerte ikaragarria da niretzat . Nik 70etik gaur egunera hasieran aipatutako balio horiek erreskatatuko nituzke: solidaritatea, kolektibitatearen zentzua, ilusioa eta errebeldia.
J. R. ETXEBARRIA. Parte hartzea berreskuratu beharko genuke. Garai hartan denak geunden prest lan egiteko.
A. ARANBURU. Nik ez dut batere arazorik baikortasun horrekin bat egiteko. Ni ere baikor naiz. Hala ere, gure ilusio eta amets horretan nolabaiteko pitzadura sortu dela ikusten dut, gauzak birpentsatzeko behar bat daukagula. Geure buruari zor dizkiogun galdera batzuei erantzuteko beldur ote garen ere iruditzen zait.
J. R. ETXEBARRIA. Nik orduan jarri genituen helburuak bete gabe daudela ikusten dut, bidean goazela. Prozesu luzea ikusten dut, eta hobe horrela bada, orduan balioko duelako.
A. ARANBURU. Bagoazen seinale delako.