Egin ARGIAkoa

Gizartea Ingurumena Politika Ekonomia Kultura Euskara Feminismoa Hezkuntza Nazioartea Iritzia

osteguna 2024ko urriaren 17an

Richard Y. Bourhis: «ESPAINIAKO KONSTITUZIOAREKIN EUSKARA MUGATUA DAGo"

Kike Amonarriz

Xabier Letona Biteri

2021eko uztailaren 19an

Inprimatu

Gasteiz ondoko herri txiki bateko Hotel batean egin dugu elkarrizketa, Elorriagan. Eusko Jaurlaritzak egiten dituen inkesta soziolinguistikoak prestatzen eta datuen interpretazioan laguntzera etorri ohi da. 80etako bukaeran egin zen Euskararen Kongresura etorri zen Mari Karmen Garmendiak gonbidatua eta gero, Joshua Fishman soziolinguistarekin batera, lehen inkesta soziolinguistikoa prestatzen aritu zen. Bigarren inkestan ere hemen izan zen 1996an eta orain hirugarrenean aritu da lanean. Gaur egun Montrealen bizi da eta bertako Quebeceko Unibertsitateko irakaslea da Psikologia departamentuan. Baita, Kanadako Hizkuntz Ofizialen Komisariatuko aholkulari eta Quebeceko Frantses Kontseiluko kide. Euskal Herriko egoeraren berri badu, besteak bestea, astero «Enbata» aldizkaria hartzen duelako Montrealen.

Eremu ugari landu dituzu, baina seguruenik zuk jorratutakoetatik hemen gehien ezagutzen dena bizitasun etnolinguistikoarena da. Azalduko al diguzu bere mamia modu laburrean?

Galesen egin nuen nire doktoregoa eta orduan ikusi nuen nola galesa eta azentu galesak balio zezaketen galestarren nazio identitatea indartzeko tresna gisa. Garai hartan, munduan zehar komunitate linguistikoen azterketa ugari egiten zen, eta nik hizkuntza komunitateen indar guneak eta ahul guneak konparatzeko metodo bat garatu nuen. Horrela heldu ginen bizitasun etnolinguistikoaren kontzeptura, eta honen bidez hizkuntz komunitate baten garapena neur dezakegu. Zenbait eragile kontuan izan behar da bizitasun etnolinguistikoa neurtzeko: demografiaren indarra, esparru instituzionalaren kontrola eta estatusa, hau da, hizkuntza komunitatearen prestigioa. Horrela konpara daitezke bai hizkuntza komunitateen harremana, bai komunitate gutxituak nola jokatzen duen nagusiaren aurrean.

Eta zein da euskararen egoera bizitasun etnolinguistikoaren neurgailua hartuta?

Euskara desagerpenarekin mehatxatutako hizkuntza da eta, beraz, hizkuntzaren garapena bultzatzea funtsezkoa da. Euskarak jasan du galera bat baina, aldi berean, hizkuntza galera hori geldiarazi, egonkortu eta zenbait kasutan berreskuratzea ere lortu da eta, alde horretatik, eredu ere bada. Dena den, zaila da esatea une honetan zein den bere egoera zehatza. Orain garrantzitsuena inkestaren datuak ondo interpretatzeko moldearekin asmatzea da, batez ere hizkuntza politikan egin diren ahaleginak norabide onean doazen ikusteko. Oro har hobekuntza ematen ari da. Aurtengo inkestan, adibidez, ikusten da 24 eta 30-35 urteko gazteen artean euskara ezagutzen duen pertsona kopurua hazi egin dela. Eusko Jaurlaritzak hezkuntza munduan bultzatutako B eta D ereduen ondorioa da hori.

Hiru eragile aipatu dituzu lehen: demografikoa, erakundeen kontrola eta hizkuntzaren estatusa. Nola dago euskara eragile horiekiko?

Demografiari dagokionez, zenbait eragile hobeto aztertu beharko nituzke -ugalkortasuna, emigrazioa, inmigrazioa...- baina oro har euskaldun kopuruaren egonkortasun bat dagoela uste dut. Euskaldunen artean, dena den, bi multzo dira: euskaldun zaharrak eta berriak, azken hauek nagusiki irakaskuntzatik datozenak. Euskara hizkuntza sozioafektibo gisa duen euskaldun berrien lehen multzo hori da euskararen benetako hizkuntza kapitala. Inkestan ikusten da multzo honen galera txiki bat dagoela. Bigarren multzo horretan euskara nagusiki bigarren hizkuntza da, hizkuntza sozio afektiboa gaztelera da. Erakunde autonomikoen garapenak bizitzaren alor askotan zerbitzuak euskaraz ere egotea ahalbideratu du eta honek, euskaldun zaharrei eta, batez ere, euskaldun berriei euskara erabiltzeko aukera ematen die. Ez da nahikoa, jakina, baina hori da bidea, gero eta zerbitzu gehiago eskaintzea euskaldunek euskara erabiltzeko gero eta aukera handiagoak izan ditzaten. Baina hau aukeran oinarritu behar da, eta hori da hizkuntza politikaren benetako erronka, zer egin euskarak erakarpen indarra izan dezan.
Egia da, bestalde, Espainiako Konstituzioak ez duela hori laguntzen, gazteleraren ezagutza behartzen duelako. Hori da Kanadarekiko desberdintasun handietako bat, han konstituzioak hiztun elebakarrak izateko aukera eskaintzen duela, eta herritarrak erabaki dezakeela frankofono edo ingeles hiztuna izatea. Hori oso desberdintasun garrantzitsua da.

Hemen ez dago euskaldun elebakarrik eta euskararen egoera oso ahula da erakargarria izan dadin.

Ez da samurra, ez. Hemen zailagoa da hizkuntza gutxituen alde egitea, oro har Europa osoan tradizio zentralista handia dagoelako eta honek nazio hizkuntza nagusiaren ezagutza behartzen duelako. Horregatik da horren garrantzitsua bigarren hizkuntza gisa bizi den hizkuntza hori garatzeko ahalik eta aukera zabalena eskaintzea.

"Indartsua eta ahularen artean, askatasunak zapaldu egiten du eta legeak askeago egin". Zure testu batean agertzen den esaldia da. Ezaguna da Iparraldean eta Nafarroan ez dagoela euskararen garapenerako ahalegin instituzionalik. EAEn nahiko tresna instituzional al dago?

Merkatu librean askatasunak beti egiten du nagusi diren taldeen alde. Mundializazioan hori oso agerikoa da. Beraz, merkatuaren legeari aurre egingo dion bultzada instituzionalik ez badago, hizkuntza nagusiak gutxitua menderatuko du. Posible al litzateke Espainiako konstituzioak gaztelera ezagutzeko eta erabiltzeko azpimarratzen duen behar hori ezabatzea? Seguruenik ez. Quebecen eta Kanadan hizkuntza eskubide elebakarrak bermatzen dituzten guneak daude maila guztietan. Posible balitz, hemen ere halako zerbait lortu beharko litzateke. Inkesta soziolinguistikoan oso garbi ikusten da bultzada instituzionalik ez izateak hizkuntza garapenean duen eragin oso kaskarra. Nafarroan egoera hobeagoa ematen da, baina ez instituzioen bultzadagatik baizik eta eragile demografikoengatik, euskal hiztun kopuru handi bat, eremu batean biltzen delako.

Esan al daiteke joera instituzional horiek aldatzen ez badira, Iparraldean eta Nafarroan euskarak etorkizun beltza duela?

Bai, eta inkestaren datuek berriz erakusten dute hori. Iparraldean, familiei buruz otsailean egin zen inkestan, hizkuntzaren eremu horretan euskarak dituen arazoak ikusten dira, oro har, Frantziako hizkuntza gutxituek dituztenak.

Zein da zure ustez euskararen egoera Europako beste hizkuntza gutxituekin konparatuta?

Erkidego autonomoekin, Euskal Herriak eta Kataluniak Frantziako eta Erresuma Batuko beste hizkuntza gutxituek ez dituzten bitartekoak lortu dituzte hizkuntza berreskurapenean eragiteko. Katalunian eta Euskal Herrian gauza on asko egiten ari da eta Europako beste hizkuntza gutxitu askotatik hemen egiten ari diren ahaleginekiko arreta handia ari da jartzen. Dena den, hemen ere badira desberdintasunak, katalan hiztunen kopuruagatik han egoera ez da hain larria. Euskararen egoera hurbilago dago Europako beste hizkuntza gutxitu ahul batzuetatik. Horregatik, Europako beste hizkuntza gutxitu askorentzat, hemen egiten den ahalegin guztia hizkuntza batek irabaz edo gal dezakeenarekiko neurgailu bat da, onerako edo txarrerako.

Xabier Erize soziolinguista nafarrak egindako elkarrizketa batean, Fishmanek diglosia eredu aurreratuaz hitz egiten du. Nola gara daiteke euskararen egoera datozen 30 urteetan?

Batetik mugatuak zaudete Espainiako konstituzioak dioenarekiko. Bestetik, Fishmanekin ere nahiko ados nago dioen horretan: alor askotan ezin zarete euskaldun elebakarrak izan eta beraz ezinbestean elebidunak izan behar duzue eremu horietan. Eta egoera horrek zer dakar? Elebitasunaren inguruko borroka eguneroko kontua dela, eta hizkuntza gutxituak egunero neurtzen duela hizkuntza nagusiarekiko bere indarra. Horregatik, hemen normalizazio ahalegin handia egin behar da oraindik. Hori da erronka. Edozein eratan, Quebec moduko estatuetan ere, elebakartasun instituzionalaren alde egin arren, gero eta indartsuagoa da pertsonaren elebitasuna bultzatzeko joera, gaur egungo munduak hori eskatzen duelako. Beraz, hemen ere erkidego autonomoak elebitasunera behartuta daude. Dena den, gero eta estatu gehiago ari da egoera horretara iristen.

Nazio identitatea izan ohi da lehen aipatu duzun erakarpen indar horretarako tresnetako bat?

Inmigrazioa nola erakarri, horixe izango da euskararen erronka handienetako bat. Azken finean, hizkuntza integrazioaz gain, hor dira integrazio politikoa, ekonomikoa, legearekikoa eta soziala. Hau da, hemen bizi den magrebiar euskal hiztuna izan dadila euskal jatorriko euskal hiztuna bezain euskal herritarra. Hor dago erronka. Kanadan, esate baterako, bertan bizi diren hirugarren urtearekin bat, ematen zaie bertako nazionalitatea etorkinei. Hala ere, bazterketa ematen da haiekiko, maila askotan gainera. Orduan zer azaltzen du bazterketa horrek? Herritarren buruan dagoela desberdintasuna: zein da benetako kanadarra? Zein ez? Zein benetako quebecdarra? Zein benetako euskalduna? Edo benetako espainiarra?

Hemengo beste arazo bat: herrietan ezik, ez dago hizkuntz integrazioa ahalbideratzeko moduko hizkuntza komunitate trinkorik.

Gaur egun asko aztertzen ari da nola jokatzen duen etorkinak harrera egiten dion komunitatea edo komunitateen aurrean, zenbait tokitan bi komunitate daude eta, bata nagusia eta bestea menpekoa. Etorkinak hori guztia ikusten du, berak ikusten du euskara garrantzitsua eta nagusi izan daitekeela herri txikietan, baina ikusten du gaztelera dela Espainiako Estatuko hizkuntza nagusia. Etorkinak gorriak pasatu behar izan ditu eta, oro har, berak komunitate nagusitzat jotzen duena hautatuko du, aukera gehiago eskainiko diolakoan. Etorkinari hemen, esate baterako, ezin zaio eskatu euskararekiko bertakoak diren beste asko baino leialagoa izatea. Quebecen etorkinek bi komu- nitateekiko hizkuntza integrazioa lortzen dute: frantsesa ikasten dute Quebecek horretara behartzen dituelako, eta ingelesa ere bai horrek kontinente osoan mugitzeko balio dielako.

Gauza bat da ikastea eta bestea erabiltzea. Quebecen frantsesa ikasi ondoren erabiltzen al dute?

Bai, baina bakarrik integrazio sozio-ekonomikoa lortzen dutenean. Han frantsesa ikasten dute Estatuak behartzen dituelako eta Quebecen frantsesa nagusi dela ikusten dutelako. Horrez gain, beraiek ikusten dute hartzaileak diren bi komunitateak ahalegin handia egiten dutela hizkuntza eta kultura babestu eta garatzeko, eta beraiek ere beraiena gordetzen dute.

Baina hemen arazo handiena hori da. Zergatik ikasi behar du etorkin batek euskara hemen gaztelerarekin lasai asko bizi daitekeenean?

Bai, hori da. Eta konstituzioak berak gaztelera ikastera bakarrik behartzen du. Euskal hiztun eta euskal zaleak ohartzen dira hortaz, eta badakite etorkinak aliatu potentzialak izan daitezkeela edo bestela gaztelerarekiko euskarak duen menpekotasun iturri bat gehiago. Quebecen auzi horrek egunerokotasun handia du eta etengabe hitz egiten da hortaz. Demografia garatzeko ahalegin handia egiten dute bi komunitateek, frankofonoek eta ingelesek, eta Quebecek demografiaren hazkundea inmigrazioa medio egitea erabaki du.

Euskal identitatearen garapenak lagundu al dezake hizkuntza eta kultur integrazioa?

Identitate anitzen artean aukeratu ahal izatea da babestu beharrekoa. Identitateak testuinguru sozialaren arabera aktibatzen dira, eta komunitate batek etorkina erakartzeko ahalmena badu, hori kapitala da etorkizunerako. Baina garrantzitsua da etorkinak berak nahi duen identitatea mantentzeko askatasuna izatea. Eta hori irabazteko tresna bakarra haiek erakartzeko ahalmenean dago, indarrez behartzeak ez du eraginik.

Eta zein erakarpen tresna izan dezake gurea moduko hizkuntza komunitate ahul batek?

Hor dago erronka, horregatik da oso garrantzitsua norberaren egoera aztertzea eta indar guneak eta ahul guneak ezagutzea. Hezkuntza kultur integrazioa garatzeko oso tresna garrantzitsua da. Horrez gain, komunikabideak eta instituzioak ere funtsezkoak dira. Eta, azkenik, herritarrek ere zeresan handia dute egunerokotasunean haiek erakartzeko egiten diren mila keinurekin. Inmigrazioak bi komunitateak aldarazten ditu, nagusiena eta ahulena. Eta aldatuko direla onartu behar dute, bestela ez da integraziorik izango

ASTEKARIA

1861. zenbakia

2002ko uztailaren 07a

Irakurrienak

Matomo erabiliz

“Horrenbeste erromantizatu dugunez auzia, ez gara kontziente espetxeak sor ditzakeen ondorioez”

Leire Vargas Nieto

Urkuluko dorrearen misterioa

Imanol Satrustegi Andrés

DBHra pasatzean mugikorrik ez duten gazteak gero eta gehiago dira, familiek hala adostuta

Mikel Garcia Idiakez

Kontua ez da soilik Lidlek barruko errotulazioa euskaraz jarriko duen

Imanol Epelde

“Fabrikaren erosketa publikoa behar dugu”

Hiruka .eus | Nahia Martinez Gondra

Abdallah: Israelen lagun amerikarrek kartzelan hilik nahiko luketen libanoarra

Jenofa Berhokoirigoin

Azkenak

2024-10-17 | Gedar

Espainiako Gobernuak ez die etxebizitza-alternatibarik eskaintzen Gasteizen dauden Gazako bost familiari

Gobernuak aberriratu ondoren, ia urtebetez bizi behar izan dute aterpetxeetan eta ostatu pribatuetan, eta etengabe lekualdatu dituzte. Gaur egun erabiltzen duten aterpetxea urriaren 31n utzi beharko zutela esan zieten azkenekoz, nahiz eta badirudien beste luzapen bat ezarriko... [+]

2024-10-17 | Hiruka .eus

Lan-esplotazioa eta sexu-erasoak egotzita atxilotutako pertsonen taberna margotu dute, Getxon

Hainbat emakume-langile esplotatu eta horiei sexualki eraso egin dieten jabeen taberna pinturaz margotu zuten ezezagunek domeka gauean Getxoko Areeta auzoan. Pinturaz gainera, aldarri bat ere margotu zuten ondoko horman: "Erasoen aurrean klase batasuna".

2024-10-17 | Cira Crespo

Herriaren ahotsa onartuko duzu

Gaur gauean, urriak 17, 88 urte faxistek Jose Ariztimuño, Aitzol, hil zutena. Fusilamendu pelotoiaren aurrean ez zuela isilik gelditu nahi irakurri berri dut. Soldaduei tiro egitea kosta egin omen zitzaien, behin eta berriz agindu behar izan omen zieten su egiteko. Hala... [+]

2024-10-17 | Jenofa Berhokoirigoin

Lanaldi murrizketaren aurka agertu da Carrefour, Ikea eta Eroski parte dituen banaketa-enpresen elkartea

Espainiako Lan ministro Yolanda Diazen proiektuaren aurka agertu da Banaketa Enpresa Handien Elkartea (Anged): "Joko-arauen aldaketa" ez du onartzen.

2024-10-17 | Mikel Garcia Idiakez

Adur Larrea eta Gorka Bereziartua

“Haurrek errazago barneratzen dute magia eta ezustekoa”

"Erraldoiei buruzko ipuina nahi dugu, haur txiki nahiz koskortuagoentzat". ARGIAk enkargua egin zien etxekoak ditugun Gorka Bereziartua kazetariari eta Adur Larrea ilustratzaileari. Emaitza: Abentura erraldoia. Salba dezagun kalejira. "Gauza berriak probatzeko... [+]

2024-10-16 | Leire Ibar

TikTokek bazekien neska nerabeak gizonezkoen aurrean diru truke biluzten zirela

TikTok enpresaren barne-dokumentuen filtrazio batek adierazi duenez, enpresa jakitun zen 15 urteko hainbat neska zuzenekoetan biluzten zirela gizonezko helduek bidalitako txanpon birtualen truke. Sare sozialeko hainbat dokumentutarako sarbidea ahalbidetu zuen akats bati esker... [+]

2024-10-16 | Julene Flamarique

Italiak lehen migratzaileak deportatu ditu Albaniara eta Von der Leyenek ekimena Europa osora zabaltzea proposatu du

Kritiken artean deportatu ditu Italiak hamasei errefuxiatu Albanian eraiki duen "harrera-zentro" batera. Proiektua 2023. urtean erabaki zen Meloniren Italiaren eta Albaniako Ramaren arteko akordio bat izan zela eta, eta "migrazio-kudeaketak bizkortzea" du... [+]

2024-10-16 | Iñaki Murua

On Ángel!

Goiburu hori soilik irakurri eta ezinezkoa nor den edo nor zen asmatzea, baina bazen nor!

Ángel González Olvera, Mexikon ezagutu genuen duela 11 urte bertsolariok hango inprobisatzaileekin jardunaldi batzuetara gonbidatu gintuztenean. Mendi gain batean bizi zen,... [+]

2024-10-16 | Nagore Irazustabarrena Uranga

Tlatelolcoko sarraskiaren aitortza

Mexiko Hiria, 1968ko urriaren 2a. Hilabete batzuk lehenago, ekainaren 22an abiatutako ikasle mugimenduak mitin bat antolatu zuen Hiru Kulturen Plazan, hiriko Nonoalco-Tlatelolco unitatean. Mexikoko ejertzitoak eta Batallón Olimpia talde paramilitarrak bildutako ikasleei... [+]

2024-10-16 | Baleren Bakaikoa Azurmendi

Merkatu librearen mitoa

Erdi Aroan Jaungoikoa jaun eta jabe zen bezala, garai modernotan merkatuaren eta bere lege zurrunen menpe bizi gara. Goi mailako soldata erraldoiak merkatuak zehazten omen ditu; izan ere, Iberdrola edo BBVAko CEO-en sariak beraien arloko merkatuek finkatzen omen dituzte, nahiz... [+]

2024-10-16 | Nora Salbotx Alegria

Hezitopia dinagu zain

Tomas Mororen Utopia liburuko utopiarrek leitzea maite omen zuten. Hizkien bueltako hezkuntza onaren ondorioz, haurtzaroan hasi eta helduaroan ere aritzen ei ziren, inork manatu beharrik gabe, leitzen eta ikasten eta gehiago leitzen. Pentsa, aisialdia horretara emanak bizi zuten... [+]

2024-10-16

Norenak ote dira munduaren akabuko uharteak?

2024-10-16 | Edu Zelaieta Anta

Bira osoa

Sandra Cisnerosek idatzitako The House on Mango Street mugaldeko liburuan pertsonaia baten txakurrak bi izen ditu: bat, espainolez; bat, ingelesez. Beharbada kontu harrigarria gerta liteke lehen begiratuan, baita liburu baterako ere, baina lasaiago pentsatuz gero ohartuko gara... [+]

2024-10-16 | Jose Ignazio Ansorena

Popuerzakoa

Iraileko igandeetan ohitura da gure inguruetan Erniora igotzea, Zelatunen dantzan aritzea eta txorizo muturra, edo, jatea. Eguraldi txarrenaz ere ez da jenderik falta izaten. Aurten lagunak goizago abiatu eta ni berandututa, bakarrik nindoan estratan gora, beherantz zetozen... [+]

2024-10-16 | Jenofa Berhokoirigoin

Abdallah: Israelen lagun amerikarrek kartzelan hilik nahiko luketen libanoarra

Berrogei urte eginen du urriaren 24an Georges Ibrahim Abdallah libanoarra atxilotu eta preso sartu zuela Frantziako Estatuak, eta horrenbestez Europako preso politiko zaharrena da. Palestinaren askatasunaren aldeko militantea, Libanoko Frakzio Armatu Iraultzailearen sortzailea... [+]

Eguneraketa berriak daude