Jadanik ezagutzen dituzue datuak. Balorazio oso orokorrarekin hasiko gara, gero xehetasunetara sartzeko.

OLATZ ALTUNA.

Balorazio orokorra egin duzue. Sar gaitezen iradoki dituzuen xehetasunetara.
X. AIZPURUA. Nik metodologiari buruzko galdera bat egingo nioke Olatzi. 500 biztanletik beherako herriak neurketatik kanpo utzi dituzue. Horrek azaldu dezake zenbait tokitako beherakada edo diren datu bitxiak. Izan ere, herri txiki erdaldunetan euskaldunak %5etik behera direnetan alegia, euskararik ez dela egiten kontatzen duzue, baina 500 biztanletik beherakoak baztertzean gune euskaldunenetako herri oso euskaldunak ere ezabatzen dira. Ez dakit horrek aurreko neurketekiko aldaketa esanguratsurik eragin dezakeen. Metodologiari buruzko beste galdera bat: honen aurreko neurketetan, norbaitek behin, bitan ala hirutan hitz eginez gero kontuan hartzen zen eta orain balio errepikatu horiek ezabatu dira. Hortaz, gerta al daiteke orain erabilitako metodoak hobeto neurtzen duenez euskararen erabilerari buruzko emaitzak txikiagoak izatea? Posible al da halakorik gertatzea?
O. ALTUNA. Metodologian egindako zuzenketak minimoak dira. Oso argi eduki da komeni dela neurraldi guztietan metodologia bera erabiltzea datuen alderaketak zuzen egin ahal izateko. Beraz, 1989an erabilitako metodologiari aldaketa oso gutxirekin eutsi diogu. Biztanle kopuruari dagokionez, aurretik ere 500 biztanletik beherako udalerri oso gutxi neurtu ziren, nagusiki Nafarroan. Arrazoia ez zen emaitzak aldatuko zirela, kalean jenderik ez zela topatzen baizik. Iparraldean ere milatik gorakoak neurtzen ditugu eta sarritan arazoak izaten ditugu. Hor ez dut uste desbideraketa handirik egongo denik. Horien ordez jarri diren herriak ezagutza proportzio berekoak dira, baina tamaina handiagokoak.
Bigarren galderari erantzunez, egia da oraingo neurketan behin baino gehiagotan entzundako pertsonak aurreko neurketetan ez bezala tratatu direla. Aurrekoetan elkarrizketa guztiak jasotzen ziren, nahiz pertsona berak behin baino gehiagotan aritu. Errepikatzen duten pertsonek izan dezaketen gehiegizko pisua saihesteko, oraingoan neurri zuzentzaileak hartu dira. Errepikatzen duten pertsonei elkarrizketa kopurua mugatu egin zaie. Kontua da, ordea, horrek eragina duela euskarazko nahiz erdarazko elkarrizketetan eta, beraz, ez luke zertan euskararen erabilera txikiagoa denik adierazi behar.
I. M. DE LUNA. Erabileraren %14ko datua azpimarratzea baino, nire ustez garrantzitsuena joerak azpimarratzea da. Zeren eta, zer da hizkuntza bat erabiltzea? Zein egoeratan neurtu behar da jakiteko erabilera nolakoa eta zenbatekoa den? Egoeraren arabera, erabilera mota bat edo beste bat egon daiteke. Denon gustukoa litzateke lau urtez lau urte ahalik eta erabilera handiena izatea, baina hizkuntzekin ez dago jauzi kualitatiborik halako epe motzetan. Hizkuntza aldaketa gizarte aldaketa mota bat da, eta gizarte aldaketak oso geldo doaz baldin eta Europako Ekialdeko herrialdeetan bezala gertatzen ez bada: harresia gauetik egunera erortzen da eta berarekin batera beste hainbat gauza. Horrez gain, pertsonek oso ikuspegi historiko laburra dugu, guretzat 30-35 urte bizitzaren erdia izan liteke eta hizkuntza batentzat huskeria da. Beraz, joera ona den bitartean, gauzak ondo doaz. Eta alde iluna? Esan den bezala, leku guztietan ez dela joera bera antzematen. Hori da euskalgintzaren baitan gogoetatu beharko duguna. Xehetasunetan sartuta, oso deigarria egin zitzaidan duela 12 urteko datuetan Iparraldea, Nafarroa eta Bizkaian ia abiapuntu berdina zegoela, hau da, erabileraren proportzioa %7-8an zegoela. Gaur egun, emaitzak desberdinak dira. Zer dago horren atzean? Gipuzkoan eta Bizkaian lan sendoa egin dela eta Iparraldean eta Nafarroan ez. Arabako kasua desberdina izan daiteke, abiapuntua ere desberdina delako.
Nafarroa eta Arabako egoera sarritan parekatzen da gauza askotan. Hizkuntza kontuetan egin liteke hori?
XABIER AIZPURUA. Hizkuntzari dagokionez ez dago parekatzerik. Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzan egindako azterketetan, erabilera tasarik altuenetarikoak ia beti Nafarroak ematen ditu, Nafarroako euskaldunak oso gune trinkoetan daudelako: lehen hizkuntza euskara dute, harreman sare euskaldunak etxean eta lagunartean... Gaur gaurkoz ere, Nafarroako gune euskaldunenak Bizkaia eta Gipuzkoako gune euskaldunenak baino euskaldunagoak dira. Gero Iruñerrian nahasketa dago eta gainerakoan ez dago erabilerarako ia inolako aukerarik. Araban egoera desberdina bizi da. Gasteiz dago, gune erabat erdalduna eta beste muturrean, berriz, gune guztiz euskalduna Aramaio aldean.
Neurketaren datu zehatzagoetan oinarrituz, eskualde batzuetan igoera nabarmenak ikusten dira, esate baterako Deba Behekoa, Deba Goiena, Gernika-Bermeo eta Durangaldean. Kopuru orokorretan gazte eta haurretan ere aurrerakada esanguratsuak eman dira. Bizkaia eta Gipuzkoa nabarmentzen ditugu, baina Tolosaldea, Donostia, Bilbo... askoz egonkorrago daude.

ROSA RAMOS. Nafarroari dagokionez, nik aurrerakada handiagoa espero nuen eremu euskaldunenetan eta Iruñerrian zerbait handiagoa ere bai, baina bietan ematen da egonkortze prozesu bat. Iruñean argi dago euskaldunak elkartu egiten direla harreman sarea egin ahal izateko, bestela ez legoke erabilerarik ia. Eremu euskaldunetan beste zerbait gertatzen da, eta seguruenik euskaldunek beste trinkotze maila bat dute erdaldun elebakarrekin. Agian horrela azaltzen da egonkortze hori eremu euskaldunetan, hau da, erdaldun elebakarren kopuruak herri horretan duen garrantzi estatistikoan.
Neurketa guztietan aurrera egin duten Gipuzkoa eta Bizkaiko zenbait eskualde nabarmendu ditugu. Aztertu al daiteke leku horietan zer baldintza diren eta zergatik egiten den aurrera?

X. AIZPURUA. Bizkaian ere bi mundu ikusten dira: Bizkaiko ekialdekoa, nahiko euskalduna, eta mendebaldea, askoz ere erdaldunagoa.
I. M. DE LUNA. Esparru euskaldunetan garai batean erdaraz ziren harreman sareak errazago ari dira ordezkatzen euskarazko harreman sareekin. Tolosa batean, esaterako, azken bolada honetan gazteek errazago izan dute euskaraz egitea. Aldiz, eremu erdaldunagoetan, euskaldunek haien arteko harremanak euskaraz izateko zailagoa dute. Donostiako kasua aztertua dut eta adibide ona iruditzen zait: euskaldun euskaltzaleak nahiko etsita sentitzen dira erdal munduaz inguratuta daudelako. Eskualdeburu euskaldunetan, aldiz, harremanak euskaraz garatzea errazagoa da. Horrez gain, euskararen munduak oro har dituen baldintzen arabera tope bat dago, eta seguruenik, Nafarroako zona euskaldunetan ere egonkortasun bat ageri bada horregatik izango da, euskararen munduaren baldintzen arabera bere topera iritsi delako. Baldintzak izugarri aldatu beharko lukete hori aldatu ahal izateko.
R. RAMOS. Zalantzarik ez egoera sozialak eragina du horretan baina, horrez gain, norberaren garapen linguistikoa ere hor da. Iruñerrian, adibidez, zaila da benetan irakaskuntzaren bidez euskalduntzen diren gaztetxoen erabilera ez formala lortzea, erraztasunez eroso komunikatzen ez direlako. Beraz, sarea bai, baina erraztasuna ere eragile garrantzitsua da. Azken finean, bi hizkuntzen arteko gaitasun erlatiboak argi dago zeinen alde egiten duen, hau da, Iruñerriaren kasuan gazteak erosoago sentitzen dira erdaraz komunikatzen. Neurketak batez ere eremu pribatuko zerbait neurtzen du -kalean lagunekin, familiarekin...- eta, beraz, ez da gune oso formala. Horrexegatik iruditzen zaizkit datu interesgarriak Bilbokoak, gune erdalduna izanik, erabileran gora egiten duelako, Nafarroako eremu euskaldunetan eta Iruñerrian ez bezala.
Eta zergatik espero zenuen igoera handiagoa Nafarroan?
R. RAMOS. Batez ere euskaldun eremu horretan, Iruñerriko euskaldun tipologiak dituen zailtasunak ez dituelako.
X. AIZPURUA. Lehen, Iñakik joerak azpimarratu behar direla esan du eta nire ustez ere hori da garrantzitsuena. Neurketaren datu hauek -nahiz eta hobeto aztertu beharko diren- joera on horren erakusle dira. Datuek espero zitekeena erakusten dute, Iñakik esan duen bezala, hizkuntzak oso geldo garatzen direlako. Honakoak dira dauden joeretako batzuk: muturretako egoerek gero eta pisu txikiagoa dute, hau da, gune euskaldunenak ez dira hain euskaldun eta gune erdaldunenak ez dira hain erdaldun. Harreman sareei dagokienez, halaber, egoera nahasiak geroz eta ugariagoak dira, eta horrek sekulako ondorioak ditu hizkuntza jokabidean. Harreman sareak, oro har, gero eta euskaldunagoak dira, Iparraldean ezik; hau da, gero eta solaskide euskaldun gehiago dago gure harreman sareetan, salbu eta toki euskaldunetan, adineko euskaldunak hiltzen ari direlako. Zer gertatzen da? Eremu euskaldunagoak izanagatik ere, ez direla euskararen erabilera bermatzeko behar bezain euskaldunak. Erraztasunari dagokionez, hau erabakigarria da. Euskara lehen hizkuntzatzat dutenak eta euskaraz errazago moldatzen diren hiztunak hiltzen ari dira, eta datozen euskaldunak, euskaldun berriak dira, hots, erdara da haien lehen hizkuntza eta harreman sare ia guztiz erdalduna dute. Horrek ere ez dio mesederik egiten erabilerari.
Hirugarrenik, hor da arau soziala. Hizkuntzak ospea duen tokietan, erabilera gune formaletan ari da hazten: eskola, administrazioa... baina esparru ez formaletan gutxiago igotzen da, motelduta dago eta kasuren batzuetan behera egiten du. Esparru formaletan euskaraz aritzeko unean uneko konpromisoa behar duzu -urtean behin errenta aitorpena egitean, esate baterako-, baina harreman pertsonaletan eguneroko konpromisoa behar da, eta errazagoa da unean unekoa eguneroko hori baino.
Bestetik, Nekane Jausorok bere garaian lan kualitatibo bat egin zuen gazte euskaldunen arteko erabilerari buruz. Beste batzuen artean honako ondorio oso interesgarria zuen: parekideen arteko hizkuntza eta goitik beherako harremanen hizkuntza bereizi zituen, eta gazteentzat euskara gero eta gehiago omen zen goitik beherako harremanetan -gurasoekin, irakasleekin, nagusiekin...- erabiltzeko hizkuntza parekideen artean erabiltzekoa baino. Oraingo neurketan datu interesgarriak agertzen dira helduen eta umeen euskarazko harremanari buruz.
Erabilera ezagupenarekin alderatu behar dela aipatu duzue lehen. Erabileraren erdia haurrekin egiten da, eta haurrekiko erabilera horretan euskaraz gutxi dakiten nagusien kopurua handia da. Distortsiona dezake horrek zenbait datu? Inkesta batean, guraso askok esan dezake euskaraz ez dakiela, baina gero haurrekin zerbait egiten dute edo saiatzen dira.

X. AIZPURUA. Horiek izan daitezke gure datu batzuen -Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzakoak- eta neurketa hau bezalako behaketen artean dauden desberdintasunak azaltzeko arrazoiak. Guk ondo dakitenak bakarrik hartzen ditugu eta beti euskaraz hitz egiten dutenak. Erabilera gure datuetan baino handiagoa da hemen.
O. ALTUNA. Egia da nagusi eta haurren arteko elkarrizketek irudi euskaldunagoa ematen dutela, kasu batzuetan helduek euskaraz ondo egin ez arren, haurrei hitz egiteko adina moldatzen direlako. Xabierrek erabilera sendotzeko hiru faktore aipatu ditu: harreman sarea, hitz egiteko erraztasuna, eta arau soziala. Nik laugarren bat aipatu nahi dut: hizkuntzaren hautaketa kontzientea. Alegia, bizitzan une batean hizkuntzaren hautaketa egin behar da kontzienteki, batez ere gaztetxoen adinean eta nerabezaroan. Euskara dakiten gazte askok ez dute euskararen aldeko hautua egiten, beste faktoreek -erraztasuna, arau soziala,…- eraginda.
Ezagutza ez da nahikoa erabilera bermatzeko, eta Katalunian hori oso agerikoa da: gaitasuna %75ean dute eta %95ek ulertzen du; alabaina, eremu informaletan katalanaren erabilera dela eta kezkatuak daude, neurketarik egin ez badute ere, gutxi erabiltzen dela uste baitute. Han zera ikusten da: "Nire hizkuntza katalana da" esaten dutenek normalean katalana erabiltzen dute, eta "nireak katalana eta gaztelera dira" diotenek, normalean gaztelera lehenesten dute. Han ere, beraz, hautaketa kontzienteak eragin handia du.
I. M. DE LUNA. Azkenean, horren atzean dagoena hiztun komunitatea da. Orain arte hiru osagai nagusiri buruz aritu gara -ezagutza, harreman sarea eta komunitate izatearen kontzientzia-, hiztun komunitatea osatzeko funtsezkoak direnak. Komunitate mota guztietan behar da komunitate horretako partaide izatearen kontzientzia, eta hizkuntzetan ere bai. Horren premia ere badago, euskaldun berri asko edo etxean ikasi duten asko, esaterako, ez dira euskal hiztun komunitatearen partaide sentitzen. Honekin Fishman edota Txepetxen planteamenduetan gaude, eta gakoa horretan dago. Gurean euskaldun berriak hiztun komunitate batean sartzen ari dira, baina ez ekoiztu ahala batzuk euskarazko harreman sareetan txertatzen ez direlako.
Ezagupena eta erabileraz ari gara etengabe. Ezagupen maila bat lortzen ari da, eta horrek bere isla du erabileran ere. Dauzkagun datuen arabera, ezagutzak behar adinako isla al du erabileran? Gipuzkoan, adibidez, zazpi eskualdetatik bostetan haurren erabileran euskara da nagusi, %50etik gora; Bizkaian bitan. Honek motibazioan ere eragina du. Aitzitik, ezagutzan asko aurreratu den tokietan baina erabileran %5etik pasatzen ez denean, ez al du eragin negatiboa motibazioan?

X. AIZPURUA. Bai, badira euskara ikasi baina ez erabiltzearen poderioz galtzen dutenak ere; porrot pertsonala inork ez duenez onartzen errua bestearena izaten da eta horrek euskara ez erabiltzearen diskurtsoa indartzen du. Ezagutza ez da nahikoa, erabilerak hautu bat egitea eskatzen du, baina ezagutza derrigorrezkoa da, areago, derrigorrezkoa da denek ezagutzea. Hori oraindik ez da gertatu, eta ezagutza hamarretik zazpi edo zortzira igotzen ez den arte, erabilerak apurka egingo du gora, baina ez modu nabarmenean. Zer gertatzen da? Euskal Herrian baditugula baldintza horiek betetzen dituzten zenbait toki, eta horietan arau soziala da oso garrantzitsua. Hor badago aukeratzerik, eta hor pixka bat ezkorragoa naiz. Halakoetan, unean uneko erabilera ikusten dut, baina hortik gure bizitzan 24 orduetan euskaraz aritzera desberdintasun handia dago. Toki horietan badirudi ez dela gertatzen ari espero zitekeen erabileraren igoera. Hor beste eragile batzuk ere erabakigarriak dira: komunitatearekiko partaidetza, euskaltzaletasuna, norberaren pentsamoldea...
ROSA RAMOS. Dena den, euskaldunen hazkunde hori ere ikusteko dago, gutxienez Nafarroa eta Iparraldeari dagokienez. 1986ko erroldaren arabera, Nafarroako elebidunen kopurua %10,2koa zen eta 1996koaren arabera %10,9. Orokorrean ematen diren ezagupenari buruzko aurreikuspenak ez dira berdintsuak toki guztietan. Araba, Nafarroa eta Iparraldea horretan ikusten ditut desberdin: ez dut daturik, baina Araban ezagutzaren hazkundea handiagoa izango da seguruenik.
Kale neurketa honetatik irakurketa baikorra eta ezkorra egin daiteke, datuei nola heltzen zaien arabera. Gizarteari begira nola komeni da interpretatzea datuak? Duela gutxi, adibidez, Unescoren txosten batek euskararen biziraupena kolokan jartzen zuen.

X. AIZPURUA. Ni ez nator bat Unescok Euskal Herriaz dioenarekin. Argi-itzalez hitz egin da hemen eta egia da, neurketan argi-itzalak dira, baina datuak bere ingurumarian irakurri behar dira. Paradoxa bat da, baina ez hain datu onekin diskurtso positiboagoa egiten da zenbait tokitan, datu on hauekin egiten den diskurtso negatiboarekin alderatuz. Ez dakit zergatik gertatzen den hori. SEIren txostenean honako irakurketa egiten da: hazkundea moteltzen ari da eta erritmo honetan euskararen geroa ilun dago. Hori ere asko matizatu daitekeela uste dut. Unescok enkargatutako txosten hark dioenez, euskararen biziraupena ez dago bermaturik. Ni ziur nago belaun honetan euskararen egoera aurreko belaunean baino askoz hobea dela, horretan ez dut zalantza izpirik. Ez dut inolako zalantzarik belaun honetan ere ez dela galduko. Hurrengo belaunetan zer gertatuko den? Hurrengo belaunei galdetu beharko zaie. Azken 25 urteetan eman den jauzia garrantzitsua da, jarraitua eta joera hobera doa. Tolosan edo Añorgan duela 25 urte gazteek ez zuten euskaraz hitz egiten. 77-78an Gasteizen Dato kalea zeharkatzean ez zen euskara izpirik entzuten, eta gaur egun, ezinezkoa da Dato kalea edo Gasteizko beste edozein auzo zeharkatzea euskararik entzun gabe, gutxi baina entzuten da. Ilunak ere, dena den, badira baina, nire ustez, ez hizkuntzaren biziraupena, epe ertainera bederen, arriskuan jartzeko modukoak. Besterik da, ordea, bide honetatik barrena euskararen erabateko normalizazioa erdietsi ote daitekeen ala ez.
Lurralde desberdinen arteko egoera litzateke ilun horietako bat. Nafarroa eta Iparraldea, esate baterako.

X. AIZPURUA. Argi dago, euskararen aldeko hizkuntza politikak dauden tokietan euskarak ospea eta indarra hartzen du, eta euskararen aldeko politikak ez dauden tokietan edota politika euskararen aurkakoa denetan, ez dago ospe hori. Nagusiki Nafarroaz ari naiz, orain, eta ez horrenbeste Iparraldeaz. Iparraldeko zenbait neurri berri ez dira nik nahiko nituzkeenak, baina duela hamar edo hogei urteko egoerarekin alderatuta positiboak dira, nahiz eta ez dakidan joera aldaketaren seinaletzat har daitezkeen.
Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez ere, esan ditudan arrazoiengatik, ez dut espero sekulako igoerarik erabileran. Baina bai espero dezaket euskaraz bizitzeko aukera errealak dauden tokietan erabilera handiagoa izatea. Toki horietan ez dugu behar bezala asmatu, edo behintzat ez da ikusten. Erabilera ez formalean ere ez dugu behar bezala asmatu, eta hor egiten da bizitza gehiena. Eskolak euskaraz dakiten pertsonak ematen dizkigu baina ez euskal hiztunak, alegia, euskaraz mintzo direnak, eta gainera eskolari ezin diogu hori eskatu. Hori beste nonbaiten landu behar da eta hor ere ez dugu behar bezala asmatu. Guztiok gehiago eta hobeto saiatu beharra dugu etxetik kanpoko gertuko komunitatearen euskarazko auzogintzan eta zerbitzugintzan.
I. M. DE LUNA. Esparru formalean indar handia jarri da eta agian ez zaio behar besteko garrantzia eman esparru ez formalari: lan munduko harremanei, familiari, lagun arteko harremanei... Langileen %84k esparru pribatuan egiten du lan eta gainerako 16k esparru publikoan. Datu horrek bakarrik ematen digu lan munduaren garrantzia. Plangintzak leku formaletarako edo administrazioen arteko esparrutarako bakarrik egiten badira, gizartearen parterik potoloena ahazten dugu. Gogoan dut eremu euskaldun bateko lanbide eskola bateko ikasle euskaldunek duela hamar urte esaten zutena: "Ez, euskara hemen ez da garrantzitsua, gero lanera zoaz eta erdaraz egiten da". Esaldia literala da. Lan mundua euskaldundu ezean, neurri batean behintzat, jai dugu.
R. RAMOS. Badirudi guk hautatu egin dugula eremu publikoan gehiago eragitea. Nagusiki baliabide kontua izan da, eta ahal izan dugun lekuetan eragin da. Orain kontzientzia handia hartu dugu lan munduaz, seguruenik beste alor batzuetan urratsak eman direlako eta orduan hurrengo urratsak hobeto ikusten direlako. Lan munduan sartzeko baliabideak behar dira.
I.M. DE LUNA. Ados, baliabideak behar dira, baina baita lehentasunak ezartzea ere: utz ditzagun dauden egoerak dauden moduan eta gutxienez jar dezagun aldaketarako ahalegina hastear direnekin. Herri elebidun batean bagaude, horri aurre egin behar zaio eta bietan funtzionatu behar da, zerbitzuak ere bi hizkuntzatan emanez. Eta hori, kasurik gehienetan, ez da ematen, nahiz eta tartean dauden eragile guztiak euskaldunak izan.
X. AIZPURUA. Gaur egun lan munduan nagusi den belauna, agintean dagoen belauna, guk noiz ezagutu dugun erdaldunena da. Hori ere pixkanaka aldatzen ari da, eta lan munduan euskaraz aritzeko belaunaldi gazteak ere orain ari dira hezkuntzatik lan mundurako jauzia egiten.
I. M. DE LUNA. Ikuspegi positibo horren alboan negatiboa jarriko nuke. Euskaraz ikasten ari diren ikasle euskaldun horien artean zenbatek egiten du euskararen hautua? Unibertsitatean, euskal adarrean, ikastetxean izandako hizkuntza portaera berbera mantentzen du ikasle askok eta askok: irakaslearekin euskaraz eta haien artean gazteleraz. Gaitasuna badute, baina kontzientzia pixka bat edo tentsio pixka bat ere behar dute.
R. RAMOS. Orain ikusten ari gara nola datozen lan mundura duela hamabost urte prozesu batean sartu ziren gazteak. Orduan eremu formalari eman zitzaion garrantzia eta orain ikusten da eremu ez formalak duena, batez ere gazteengan; hau da, hiztun osoak lortu behar ditugula, eta ez bakarrik irakaskuntzarako hiztunak. Duela hamabost urte hasi zirenak ez zuten gaur egun izan dezakegun perspektiba hori eta gerora begira hobeto aritzeko aukera izango dugu: ikastetxeetako hizkuntza planak, planteamendu globalagoak, udalerri mailako plangintzak... Horietan dago koska. Hauek ere berri samarrak dira, eta ikusiko dugu zer emaitza ematen duten. Horrez gain, bi abiadurako normalizazio prozesuak gertatzen ari dira eta hori bai da kezkagarria euskal hizkuntza komunitatearentzat. Demografikoki, hiztun multzo handiena, zorionez, eremu aurreratuenean da, baina ezin da ahaztu beste abiadura, bestela bi eremuen arteko tartea gero eta handiagoa izango da.
Olatz, zu SEIko datuen kaleratzeko moduari buruz zerbait esan nahian geratu zara.

O ALTUNA. SEI elkartearen helburua erabileraren argazki bat egitea izan da, diagnosi bat, eta hausnarketa eta eztabaidarako materiala sortzea. Datuen irakurketari dagokionez, azpimarratu nahi izan dugu, batetik, erabilera ez dela norbanakoaren ezaugarria, interakzioaren ezaugarria baizik. Eta, bestetik, erabileraren hazkundearen moteltzea dela-eta alarma piztu nahi izan dugu. Txillardegik dio ezagutzan %30era iritsita ere, erabileran %15era iritsiko garela, gehiago ez. Eta hori horrela, gaina jotzeko zorian gaude. Ezagutzak puntu askotan egin behar du gora, erabileraren igoera nabarmena izan dadin. Datozen kale neurketek emango dute horren berri.
X. AIZPURUA. Bilakaera moteltzea kezkagarria dela esatea gauza bat da, eta ni horrekin ados egon naiteke, baina horrek ez du zerikusirik hizkuntzaren desagerpenarekin ezta arriskuan dagoela esatearekin ere. Gaurko egoeran hiztunak nabarmen gehitu ezean eta dakitenek etengabeko erabilera egin ezean, erabilera ez da asko haziko. Hortik hizkuntza galzorian dagoela esatera sekulako jauzia dago. Nire kezka da, oro har, euskaldunok ez dugula behar besteko euskararen hautua egiten, familian, lagunekin, lan munduan... Alde horretatik, dakitenen kolektiboarekiko diskurtsoa horren autokonplazientea izatea eta, aldiz, ez dakitenen kolektiboarekiko horren penalizatzailea izatea arriskutsua iruditzen zait. Dena den, hau oso balorazio pertsonala da.
R. RAMOS. Luze aritu beharko genuke lehialtasuna zer den adosteko. Dena den, garrantzitsua da Tutera edo Iruñerria bezalako zona erdaldunduetan, esate baterako, euskara erabiltzeko aukera dagoen gehien-gehienetan euskara aukeratzea. Baina, horretaz gain, are garrantzitsuagoa da norberaren harreman sarea hizkuntzaren arabera antolatzeko joera. Eta hiztun elebidunek horrela egiten dute, bestela erabilera askoz txikiagoa izanen litzateke. Ikuspuntu horretatik erabilera tasa altua da.
X. AIZPURUA. Bai, ni ere horrekin ados nago, baina ni ez nago prest bizitzaren 24 orduak euskaraz bakarrik bizitzeko moduko egoeratara soilik mugatzeko. Gasteizen bizi naiz eta zenbait egunetan hala gertatzen da, egun osoa euskara hutsez ari zarela, beste zenbaitetan erdara hutsez. Euskararekiko leialtasuna, beraz, handia da, baina zenbait gunetan euskararen eguneroko erabilera arrunta handiagoa izan daiteke oraindik.
I. M. DE LUNA. Ez dakit Unescoren txostena okerra den ala ez, ez dakit hemendik eta hamarkada batzuetara zenbat hizkuntza desagertuko diren, baina batzuk bai. Dakidana da, hizkuntza gutxitu batek beti duela galtzeko arriskua. Duela hogei urte baino askoz hobeto gaude, bai, baina arriskua oso presente dago beti. Euskal hiztunentzat hizkuntza beti izan behar da hizpide, horrela tentsio puntu bat mantentzen delako. Ezin gara lasaitasunean erori, "euskara ondo doa" eta kito. Leialtasun maila ospetsu horri heldu ahal izateko tentsio puntu bat behar dugu, bestela erdararen zama hor alboan dago eta horrek euskara zapuztuko du. Ondo goazela esan behar da, baina transmititu beharreko mezuan, kezka puntu bat ere behar da. Errealitatea itxaropentsua da, baina gordina ere bai.
X. AIZPURUA. Ados nago, etengabe egin behar da aurrera eta, oro har, hala dela uste dut. Normalizazioa ez dugu guk lortuko, baina kontua da belaun bakoitzak aurreratu behar duela, eta hurrengoari egoera hobeagoa utzi. Beste kontu bat da tentsio puntu hori lortzeko egin beharreko diskurtsoa zein den.
Lehen esan da argazki finkoa dagoela, halako egonkortasun bat, orain aurrera goazela. Ez al dago hor halako kontraesan bat?

X. AIZPURUA. Jakina, horrek ñabardurak eskatzen ditu eta ñabarduretan sartzea ona da. Behaketa honek esparru jakin bat neurtzen du, hizkuntzaren gaur gerorako funtsezkoa dena, baina ez da esparru bakarra, inguruan beste asko daude. Inon ikusten bada aurrerapen txikia erabileran da. Areago, belaunez belauneko famili transmisioa, adibidez, adierazle gogorragoa da eta hor ere emaitza onak izaten ari dira, ikerlari batzuk harritzeko modukoak, baita euskaldun berriez osatutako bikoteetan ere.
Hizkuntza politika molde batek zer eman duen ikusten ari gara apurka, erakundeetatik, udaletxeetatik, elkarte pribatuetatik... Hizkuntza politika bera, diru kopuruak... Aldaketarik somatzen al da aurrera begira?

X. AIZPURUA. Euskararen aldeko partehartze planifikatua ukaezina da. Horrek bi gauza behintzat eskatzen du: daukagun dirua hobeto gastatu behar dugu, hau da, egiten duguna hobeto egin: lehentasunak hobeto detektatu, hobeto adostu, balio duten lehentasunak indartu, bermoldatzeko ahaleginak areagotu... Aldaketa batzuk behar dira, eta inertzia batzuk astindu beharra dago. Horrez gain, baliabide gehiago ere behar dira, orain arte indarrean jarri ez diren zenbait egitasmo indarrean jartzeko. Errezetei begira ez noa ezer asmatzera, eta ildo nagusiak jasoak daude Euskara Biziberritzeko Planean. Oinarrian, oso inportantea da hiztunak irabazten jarraitzea, eta hiztunak nagusiki eskolatik datoz, baina baita famili transmisiotik eta azken eragile hau gero eta garrantzitsuagoa izango da. Azken eremu hau indartu eta babestea oso garrantzitsua da. Horrez gain, eta lehen esan da hemen, euskaraz egiteko aukerak nabarmen gehitu behar dira, zerbitzuak besteak beste, etxetik edo eskolan ikasi den euskara hori erabili ezean galtzeko arriskua dagoelako. Euskarazko zerbitzuak eta produktuak areagotzea oso inportantea da.
Horrez gain, esparru jakinetan euskararen aldeko araua jartzeko ordua da, hau da, "hemen normala da euskaraz egitea" finkatzea "hemen normala da erdaraz egitea"ren partez. Horri buelta ematea ikaragarri zaila da eta horretarako estrategiak bultzatu behar ditugu. Esparru sozio-ekonomikoan oso gabezia handiak daude alor horretan eta gaur egun duela 10-15 urte baino baldintza hobeagoak daude.
I. M. DE LUNA. Gauza asko eta gauza on asko egin da. Dena den, soziolinguistikaren tresna ezagutu arte intuizio hutsezko pausoak eman dira, kasu batzuetan emaitza onekin eta beste batzuetan ez horren onekin. Formazio gabezia horretatik abiatuta, akaso izan den gabeziarik handiena orokortasun falta izan da. Adibide bat, Gasteizen bidegorriekin gertatu izan dena: bidegorriak egin dira espaloi batzuetan, baina kale bukaeran bidegorria amaitzen da eta horrekin ezin da bizikletaz ibili. Hizkuntza batekin beste horrenbeste, hizkuntza bat ezin da irakaskuntzan bultzatu eta gero ezer ez. Edo ibilbide osoa osatzen da edo bestela jai dugu. Gero eta planteamendu orokorragoak egiten dira, baina oraindik ere bada plangintza orokor baten beharra. Euskaldunak ekoizteko tresneria abiadura osoan dugu, baina gero ez dakigu euskaldun horiek non kokatu; hori enpresaren eremuan estrategia falta litzateke, ondasunak produzitu eta gero saldu ez. Herri mailan hainbat ahalegin ari dira egiten zentzu horretan, baina ez leku guztietan. Agian Gipuzkoan bai, Bizkaiko alde batean ere bai, baina Araban ez. Araban herri mailako ekimenari esker ez bada ez dago ia ezer.
Beste adibide bat: zer ari da gertatzen egunero sortzen diren erakunde berriekin? Plangintza bat bideratu beharko litzaieke, hizkuntza planteamendua ere tartean ager dadin. Nik dakidanez ez da halakorik egiten. Askoz errazagoa da sortzen ari diren erakundeekin jokatzea daudenekin ohiturak aldatzea baino. Benetan aurrera egiten duen hizkuntza gutxitu baten kasuan, sortu berriak diren elkarte, enpresa edota harreman mota berri guztietan hizkuntza gutxituak leku jakina eta agerikoa izan beharko luke; hau da, leku gehiena berari eskainita edo, gutxienez, hizkuntza nagusiaren parean, elebitasuna ezarrita. Horren ezean, gune berri horietan hizkuntza nagusiak hizkuntza gutxitua zeharo baztertuko du, eta hori ez da hizkuntza gutxitua normaltzea, diglosia egoeran sakontzea baino. Hizkuntza normalkuntzaren benetako martxa ezagutzeko hauxe proposatuko nuke: sortzen diren talde berrietan euskarak eta erdarak duten lekua aztertzea; erdarak gehiago balu, atzerapausoaren seinale litzateke.
OLATZ ALTUNA. Nik gazteen eremua azpimarratuko nuke. Euskal hezkuntza ereduetatik ez dira berez sortzen hiztunak, kezka hori behin eta berriz agertzen da eta hori bereziki landu behar da. Gazteen erabilerak oro har gora egin du, baina Bilbon behera egin du, adibidez, eta beste zonalde askotan bere horretan dago. Horrez gain, globalizazioak dakartzan zailtasunak hor dira, esate baterako Komunikabideen arloa bereziki landu beharko litzateke.
R. RAMOS. Gauza gehienak atera dira jadanik. Dena den, Arabako kasua ere gehiago aztertuko nuke haurren artean batez ere. Lau urte itxaron gabe, zenbait puntutan fokoa jarri beharko genuke nola goazen hobeki ikusteko. Badakit neurketa lau urtetan behin egitea lan handia dela orain, gainera, tarteko neurketak egiten hasteko, baina erakunde publikoen laguntzarekin, agian, oso interesgarria izanen litzateke SEI elkarteak zenbait tokitan eta adin multzotan neurketa bereziak egitea lau urte pasa baino lehen.
I. M. DE LUNA. Arabatik ikusita, esango nuke arriskutsua izan daitekeela beste leku batzuetarako hartu diren neurriak Araban indarrean jartzea itsu-itsuan. Adibide bat: etorkinekin dagoen kezka. Zenbait tokitan izan daiteke kezka, Gasteiz batean etorkinek euskaraz edo erdaraz ikasten duten ez da kezkagarria. Gasteiz moduko lekuetan, garrantzitsuena euskal komunitatea sortzea da; euskal hiztunen kopuru esanguratsua badago, baina neurri handi batean sakabanatuta. Araba moduko toki batean ezin da euskarazko zerbitzuen aldarrikapenean hasi euskal hiztunen komunitatea sortu baino lehen. Bai, agian lortuko lirateke zerbitzu horiek, baina agian ez erabiltzeko, komunitate kontzientzia eta babes hori ez dagoelako. Dauden ezaugarrien arabera, tokian tokiko neurriak behar dira.
R. RAMOS. Ñabardura bat. Iruñerriarekin konparatuta, ez dakit esaterik dagoen euskal komunitaterik ez dagoela. Neurketaren datuak hor daude, eta komunitate ahul eta sakabanatua izango da, baina komunitate hori egon badago. Trinkotze maila bat badago eta, beraz, komunitatea. Ez da konparagarria Bergaran egon daitekeenarekin, baina hor dago. Ez da nahikoa, ados, baina gogorregia iruditzen zait guztiz ezabatzea.
X. AIZPURUA. Iñaki, zuk lehen bidegorriena aipatu duzu estrategia faltarena adierazteko. Egia da Gasteizen bidegorri asko dagoela eta bat-batean etorbide batean bukatzen zaizula eta pasatzeko bizikletatik jaitsi behar duzula edo semaforoa berde jarri arte zain egon. Halako egoerak badaude, baina kasu horretan ere, nahiago dut bidegorriak egotea, ondorengo arazoa delako horiek nola lotu haien artean zirkuitu bat osatzeko. Gasteizen euskal hiztunekin ere berdin gertatzen da, asko daude baina haien artean lotu gabe. Haurrak, gazteak eta horien gurasoak daude; horiek, eskolarako hautu bat egin dute, baina gero eskolatik kanpo ez da ikusten hautu horrekin jarraitzen dutenik edo horretarako aukerarik dutenik. Zorionez, hiztun komunitatea egon badago, baina uharte askotan banatua eta horiek elkar lotzeko pasabideak eraiki beharra dago. Loturak egiteko estrategietan -ez Gasteizen bakarrik, oro har- ez da asmatu. Beraz, egin diren ahaleginak hobeto egin beharko dira. Egin dena hobeto egiten, badugu lana urte batzuetarako.