Gudak iraun zituen hamabi hilabete haietan herritarren mobilizazio izugarria gertatu zen Euskal Herrian. Garai hartan, idazle kultuez bestera, idazle anonimoek eta herrikoiek idatzi zuten gerraz eta gerrak sortutako sentimenduei buruz. Etxean, erretagoardian nahiz frontean: «Kantutegi antifrankista bat dago, izugarri aberatsa, guk uste ez genuena. Hori paperean dago. Horretan bertsolaritzak laguntza handia ematen digu, idazteko molde bat da. Idatzi nahi duenak, eskolatu ez den batek, badauka molde herrikoi bat idatzi ahal izateko, poesia egin ahal izateko. Horretan bentaja handia izan eta horregatik hain da aberatsa, jende asko derrepente bihurtu zen bertsolari; paperean, noski», azaldu digu Koldo Izagirrek.
ARTXIBOKO LAN ARTATSUA. Guda garaiko testuak bilatzerakoan, bereziki, artxiboetara jo dute egileek; garaiko publikazioetan arakatu dute, besteak beste. Alderdika sailkatu beharko balitz, EAJ-PNV, ANV-EAE eta Alderdi Komunistaren testuak nagusitzen dira:«Batzuetan alferrik, beste batzuetan, gutxi uste ez genuela, gauza interesgarriak aurkitu ditugu. Esaterako, Alderdi Komunistaren ‘Euskadi Roja’ aldizkarian eta beronen ‘Herri’ gehigarrian hainbat testu aurkitu dugu. Komunistak euskaltzaleak ziren, oso ale gutxi topatu dugu, baina interesgarriak. Logikoa denez, gerra garaia izaki, kontzentrazio nazionaleko espirituz idatzia, erresistentzia giroan, poema asko ez dago, baina maila handikoak; anonimoak denak».
Alderdien aldizkarietatik at ere hainbat testu aurkitu dute, lehendik idazle zirenenak: Juan Ezenarro eta Joxe Mari Lopetegi irundarrarenak edota Telesforo Monzonenak. Beste zenbait idazle kulturen testuak ere bildu dituzte. Xabier Iratzeder orduantxe hasi zen idazten -diskoan ez da bere testurik ageri, baina ba ditu gudari buruzko testuak; «Gernika» sonatua, kasu-. Salbatore Mitxelenak «Gorputz dago gudaria» kantuan Lauaxetari (Esteban Urkiaga) gorazarre egiten dio, kasu. «Diputatu fiña» testua Ibarnegarairi zuzendua da, Hegoaldeko batek idatzia liteke. Gure solaskideek ez dakite nor izan zen egilea, testua anonimoa da. Horrek era berean, gerra hark Hego eta Iparraldea hartu zuela erakusten du.
Euskal Herriko artxiboetan sakabanaketa handia omen dago, eta batetik bestera ibili behar izan du bikoteak. Lantegi horretan Koldo Izagirre aritua da bereziki, liburutegiko «sagua» izaki; badaki nor izan daitekeen egile hau edota zeri erantzun diezaiokeen beste testu horrek. Berak burutu du lan hori nagusiki, lan artatsua:«Mikrofilmak ikusteko tresnak ez dira ibiltzen beti, eta erreprografiek ez dute beti funtzionatzen; esperientzia behar da. Kanpoko lana dago bestalde, zaharrekin hitz egitea, bertsioak batekin eta besteekin kontrastatzea, eta abar. Horretan Josebak nik baino lan gehiago egin du».
Orain arte bildu duten materialarekin liburu bat osa zezaketen. Hau da, liburu batean bildu eta argitaratu izanez gero, guda zibil garaiko testuen dispertsioa bildu zezaketen neurri handi batean. Hala ere -solaskideen iritziz- testuak liburuan argitaratuak izaki, zaletu edota elite batengana baino ez ziren iritsiko:«Beharbada, egun batean liburu batean aterako ditugu, corpus osoa eskura eduki ahal izateko. Diskoko testuak topatu dugun materialaren mostra bat besterik ez dira. Kanpo utzi duguna ere hau bezain anitza da. Exilioko kantuak, gutunak, egunkariak... Ordea, testuentzako hoberena kantatzea dela pentsatu genuen, kantuak bihurtzea. Testuak ezagutarazteko tresna egokiena musika zela erabaki genuen».
Maila oneko bertsolariak eta idazleak topatu dituzte. Garaian eta egoeraren presaz idatziagatik, idazle hauek kantu hilezkorrak egin zituzten; onak eta ulerterrazak. Toki ezberdinekoak dira testuok eta ondo transmititzen dutenak tentsioa eta egoera:«Alde horretatik, testuek ustekabean harrapatu ninduten, zein gaurkoak diren harritu ninduen, bertsoen hizkera freskoak, alegia», dio Koldok. Baita hau ere gehitu:«Zenbait testuk orraztu beharra izan dute, berrinterpretatu beharra ere bai, kontu handiz, noski. ‘Kajistek’ ez zekiten euskaraz, erdaldunak ziren. Eta ez bakarrik ‘u’ eta ‘n’ arteko akatsak, larriagoak ere badira, eta interpretatu behar izan dugu zenbait unetan. Orduan ez zen euskarazko prentsarik, euskara atal tixki bat zen, pentsa nazionalista erdarazkoan»
«ELGETA»RENGANDIK JASOAK. Joseba Tapiari gaia asko interesatu zitzaion. Bere aburuz, -Gipuzkoa eta Bizkaiko trikitilarien munduan bereziki- trikitiaren aita bat baldin badago, huraxe «Elgeta» da: Jazinto Rivas Sanz. «Elgeta»k 31 urte zituen gerra etorri zenean; milizianoa izan zen:«Trikitilari heldua zen orduan, gerra garaian ere joko zuela pentsatzen dut. Zirrara eta intriga handia sortzen zidan zer joko edo kantatuko ote zuen jakiteak. ‘Elgeta’ri buruz, gerra osteko garaian baserriz baserri ibili zela kenduta, ezer askorik ez dakigu».
Tapiak bere osabarengandik ikasi zuen trikitixa jotzen. Osabak, berriz, ‘Elgeta’rengandik. Garai hartako melodia errepertorio bat ikasia zuen aspaldi, eta orain ‘Elgeta’ren melodia eta obra areago aztertu izanak berebiziko poza eman dio Lasarteko trikitilariari.
Joseba Tapiak dioenez, «Elgeta»rengandik jaso zituen doinuak eta melodiak barnebilduta zeramatzan gazte-gaztetik. Dantzan aritzeko melodia hauek ez ziren Euskal Herriko berezko musika tradizionala. Jose Maria Garatek idatzitako «Berun konpittak» kantua izan dugu hizpide, musika herrikoiaz joa eta kantatua: «Hori Gaztelako jota bat da seguruenik, tradizionaltzat jotzen ditugun horietako bat. Ebrotik behetik etorri zaigun horietakoa iruditzen zait. Jota hauek antza izugarria dute Gaztelako jotarekin, eta jotzen ditugun pasarte asko berdin-berdinak dira».
Musika horren eragina sartzea egokia iruditu zaio Tapiari, entzuteko eta kantatzeko moduko erritmoak dira, erraz kantatzen direnak; hori bilatu omen du. Kontzertu batzuk eman ditu honezkero eta jendea gogoz lotzen da kantuari, «transmisioa zen inportantea, ez esperimentu armonikoa». «Elgeta» espetxean egon zen eta giro hartan zer joko zuen jakinmina sorrarazi dio:«Elgetak zer joko zuen imajinatu nahi izan dut, doinuak horrelakoak izango ote ziren nago...». Musikalki, tradizioaren alde garrantzitsu bat ekarri du Tapiak, eta diskoa bilduma modura ulertzen du,«Normalki, tradizioko kantuak XVII. eta XVIII. mendeko kantuetan kokatzen ditugu, eta kanpoko doinuen eraginak ez ditugu tradizionaltzat jotzen. Hala ere, jendeak erritmo hauek urte askotan kantatu eta dantzatu ditu Euskal Herrian». Izagirre zorrotz tartekatu da:«Gerra honetan dantza libre eta dantza lotuaren arteko ‘gerra’ izan zen, bestalde, dantza lotua debekatua zegoen eta pasodobleek eta tangoek bikoteak batzen zituzten».
Ez omen da samurra izan diskoa egitea, egindakoan erraz ikusten da, baina, hasieran kokatzea kosta omen zitzaion Tapiari. Oro har, bertso doinuak izanik, erraz antzean egokitu ditu trikitilariak, koplen eta bertsoen neurrian lan egiteak erraztasun bat eman dio. Zailtasun gehiago izan ditu egitura libreak musikatu behar izan dituenean:«Tamalez, erritmo libre horiek ez zaizkigu iritsi, lau baino ez dira doinu herrikoak ‘Berun Konpittak’, ‘Mola eroria’, ‘Gernika’ eta ‘Gerrako gure ibilerak’. Batzuetan, ironiak tonu maiorretara eraman nau eta kalejira moduan jotzera, beste batzuetan oso doinu tristeak dira eta hobeto deskribatzen dira».
Tapiaren ahotsaz gain, Sebastian Lizasorena «Gernika» eta Mertxe Oliden-ena «Len amar lagun giñan etxean» entzun ditzakegu:«Pentsatu nuen Sebastianek bertso horiek behar duten zirrara ezin egokiago emango zuela. Mertxe Oliden Oriokoa da, 55 urte ditu; gure lagun baten ama da. Lehenengoen modura kantatzeko beste erregistro bat du. Emakume honen ikuspegia aproposa iruditu zaigu tentsioak deskribatzeko, kantu hori bere ahotsez tratatzeko»
Ahotsa da kantarien arma, trikitilariena, berriz, trikitia. Gerra garaian, trikitia gerra arma izan zen. Argazki batean , trikitilaria tiratzeko jarreran dago -Berun konpittak-edo-, gudariei hauspo ematen. Beste argazki batean, soinua daraman gudaria kaskoarekin dagoen bakarra da, «musikaria sukaldaria bezalaxe zaindu behar dela esan nahi du horrek» gehitu du ironiaz Joseba Tapiak