Zergatik ez dira testu hauek orain arte agertu? Solaskideek ere galdera bera egiten diote beren buruari, jakina. Horren inguruan hipotesiak besterik ez dira, baina:«Egoera aproposago bat ez delako orain arte suertatu, akaso! Edo jendeak ez ditu gogoratu nahi izan, gerra galdu genuelako», dio Tapiak. Koldok, berriz: «Irabazi izan bagenu...».

Bestelako faktorerik ere badago, apika. Unibertsitatea izan dugu hizpide, gure historiografia nolakoa den ikusi baino ez dagoela azpimarratu du Izagirrek. Inor gutxik baliatu izan baititu gudako kantuak. Bakarrenetarikoak Manex Goienetxe eta Vincent Garmendia izan dira, Baionako eta Bordeleko Unibertsitateko irakasleak. Gure historiografiaren adierazle bat dugu hor, entziklopedietan ez dira kantuak ia-ia azaltzen.
Begi bistan denez, 1936-37ko gerra ez zen kanturik gabeko gerra, aitzitik, egoera gogorretan kantatu egin ohi da, eta kantu asko gelditu zaigu garai hartatik. Galdu edo ezkutatu egin ziren, ordea? Guri iritsi zaigun bakarrenetariko bat «Eusko Gudariak» da. Badago beste faktore bat ere Izagirreren ustez:«Gerra oste hartan, testuak ez ziren erraz eskuratuko. Eta zertarako bildu, ezkutatzeko baziren? Argitaratzeko aukerarik ez zegoen. Ez dago ardura eskasa edo axolagabekeriarik inori zehazki leporatzerik; hainbat faktore izan zitekeen tarteko. Esaterako, zenbait bertsolarik beren koplak ez ateratzeko interesa izango zuten. Gerra kontuak tarteko eta galtzaile izaki, kontu, beraz».
Euskaldunon memoria ez da eskasa izan, beraz. Beste alderdi hau ere gogoratu behar da: erresistentzia batek aurreko erresistentzia estali zuela. Gerra osteko belaunaldi berri bat heldu zen eta bere kantuak sortu zituen, testu edo doinu berriak, dio Koldok. Hala nola, «Lehenengo batean, kalearen erdian», «Ez kanta beltza» edota «Egun da
Santi Mamiñe», azken hau, Xabier Etxebarrieta «Txabi» hil zutenean beste testu batez kantatu zena. Horrek aurreko testuak ahantzarazi zituen, nolabait. Konparazio batera, frankismoaren kontrako erresistentzia espainolaren kantuekin ez zen gauza bera gertatu:«Ay Carmela», «El Quinto Regimiento» edota «En el Frente de Toledo» kantuak entzun dira; haien ostean ez zen-eta berririk agertu.
Anartean, garai hartako azken protagonistak hiltzen ari dira, eta dauden testuak galtzeko arriskua dago. Gelditzen diren lekukoek koplak badakizkite. «Eusko Gudariak» kantuaren bi kopla zeudela uste genuen, baina askoz gehiago aurkitu dute Basilio Pujanari esker.
Artxiboko lana eta kanpo lana uztartzen denean oso emaitza interesgarriak sortzen direla frogatu ahal izan du Tapiak. Tapia Basilio Pujana eta Elorrioko apaizarekin -Juan Gallastegi- egon zen. Azken honek oraindik gogoratzen duen gerra azaldu zion, kopla bat gogoratzen zuen, txikitan Elorrion zegoenekoa. Frontera joaten zirenean, gudariak kantuz entzuten zituen. Gallastegik kopla berri bakarra erakutsi zion, eta gehiago egon zitezkeen susmoak hartuta Pujanarengana jo zuen Tapiak. Basilio Pujanak mordo bat kantatu zizkion.


Joxan Elosegi irundarrak eskaini digu Lopetegi bertsolariaren erretratu grafikoa, baita haren irudia edo argazkia eman ere. Bertsolari hau Irunen jaio zen, 1875eko apirilaren 13an, Santiago kaleko lehen etxean. Irundarrak zituen gurasoak, Joxe Lopetegi -etxe hartan bertan sortua- eta Antonia Olaizola, baserritarra. Santiago karrika baserrialdea zen, zazpi mila hiritar zituen Irun hartan; herri euskalduna zen 1875eko Irun. Honela dio Joxan Elosegik:«Lopetegi bertsolari politikoa izan zen, ekintzaile errepublikanoa izateaz gainera bertsolaria ere bazelako: gutxik bezala jakin izan zuen bertsoa ideien eta programa politikoen alde jartzen».
1931ko abenduaren 13an, Lopetegiri egin zioten omenaldian, bertsozko erretratu sorta bat egin zion Txirrita bertsolari handiak. Hona lehen erretratu grafikoa:
«Jose Maria Lopetegi du
euskaldun batek graziya
igeltseruen kontratista da,
Irunen jaio ta aziya
omena bat oso ederra
degu orrentzat asiya
nik bertsuakiñ goratuko det
al nezakien guziya».
GERRAREN IKUSPEGIAK. «Eusko Gudariak» edo antzeko kantuak dira gehien entzun ditugunak, erregimentuen ereserkiak, esaterako. Disko honetako kantuak beste gauza bat dira, ordea. Bertan, tropak berak, erresistentziak, erretagoardiak idatziak daude, edo ospitaleetan idatzitako testuak :«Egoera horretan egoteak idatzi beharra dauka, idaztea inportantea izan zen. Gernika erraustu ondoren animatzeko, morala altxatzeko, etsaiak lokalizatzeko...».
Gerraren ikuspegi batek errepresioaren lekukotasuna ezagutarazten digu, erbestetik idatzia, bereziki. Lopetegi bertsolaria Hendaiara exiliatu zen eta bertatik kantatu ahal izan zuen. Lopetegi Donapaleu (Amikuze) ondoko Arruta herrixkan bizi eta hil izan zen; bi seme galdu zituen gerran:«Errepresioa gero kartzelan agertzen da, hori beste ziklo bat da. Hainbat testu kanpoan geratu da. Duesoko kartzelako kantuak eta Gours-eko kontzentrazio eremukoak».
Ideologiaren ikuspegia ere, ezohikoa da. Nazionalistek Sabino Aranaren espiritua abesten zuten, «Utarre»k, kasu. Utarre nor zen ere ez dakigu; nazionalista ziur aski -EAJ edo ANV-EAEko-. Eusko langilearen izaera aipatzen du bere testuan, garbi esaten du gerra aberatsek sortua izan zela:«Badago gerraren interpretazio sozial bat, eta horrek berak frogatzen du herri xeheak egindako kantuak direla. Gerrak areagotu zuen kontzientzia nazionala, eta hartaz, kontzientzia soziala gero». Areago, gerraren epika eta alde libertarioa ere ageri da. Juan Ezenarroren «Gudara noian» kantua lekuko. Badago espiritu libertario bat Ezenarroren kantuetan:«Nazionalistaren kantuetan ez bezala, hauetako askok ‘Jainkoak gerratik erredimitituko gaituena’, diote. Joxe Mari Lopetegik ez du horrelakorik esaten», kontatzen du Izagirrek.

Joseba Tapiak honela jarraitzen du: «Atarrene izenekoak alde ironiko agertu zuen. Gainera, kasu horretan kopla zahar bat erabili dut trikitixa doinua bezala. Gordin eta zorrotz aipatzen diren gauzak egokiak zetozen doinu horretan emateko, fandango doinuan alegia, aproposa nire ustez».
«Gauza kuriosoa da -gehitzen du Koldok-, egoera tragiko batean sortzen den ironia, azkeneko bertsoan dagoen autokritika eta desdramatizazioa. Erbestean, erretagoardian, frontean ez dagoenak bestera idazten du. Era epikoagoan, «Aurrera!», dio. Aurrean dabilena, berriz -frontean dabilena-, ez da epikotasunean saiatzen, xumeago adierazten ditu bere sentimenduak, eta ironia darabil». «Zorrotz» ezizenez, kasu, edo frontean hildako anonimoek sinatutako tarteko testuak dira horren adierazle.

Diskoan ez dira gerraren ikuspegi guztiak agertzen, haatik. Badago hemen ere kanpoan gelditu den beste alor bat. Bertako mutilen kasua, gazteak zirelako etxean geratu zirenak, gero Francorekin borrokatzera behartu zituztenak; Francotarrekin ibilitakoak. Ez ziren Francoren aldekoak, mutil horiek gerraren beren lekukotza eman zuten, gerran bizitakoa agertzen dute gutun eta bertso bidez. Hori jakina da. Beste ziklo bat dago hor