Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
astelehena 2024ko abenduaren 30ean
«1512-1530EKO BASAKERIA EZKUTATU DUTE»
Pedro Esarte Muniain 1936ko uztailaren 15ean jaio zen Elizondon, «hiru egun ‘glorioso’ak baino lehen», oraindik sanferminak zirelarik. Lekarotzen ikasi zuen, bederatzi eta hamahiru urte bitarte, eta gero, apaizen iritziaren aurka, harakin bilakatu zen. Dena den, "txatar biltzailea, kontrabandista eta bertze" izan dela aitortu digu. Edonola ere, orain ere harakin lanetan jarraitzen du.
1976an, berrogei urte bete zuenean, "zorionez edo zoritxarrez, auskalo", Baztandarren Biltzarrean sartu zen. Bertan "kaikua"rena egitea egokitu zitzaiola adierazi digu, eta ez ahopeka. Izan ere, politika korapilo izugarrian murgildu omen zen. Gazteek ikurrina paratu zuten, goiza ikurrinaz bete zen eta udalak agindu zion kioskoan karlistek jarririko bertze ikurrina bat kentzeko. Negoziaketaren ondoren, ultimatuma zela medio, ikurrina kendu zuen, ikastolako taberna alderdirat eramaiteko. Arratsaldean, halere, jendea berdin-berdin makildu zuten. Hagitz era bortitzean, gainera. "Horrek nazkatu ninduen", dio. Baztandarren Biltzarrean aritu zenekoak eta kontu berriagoak ere esan dizkigu segidako elkarrizketan.
Beraz, horrez geroztik ikerkuntzari buru-belarri ekin zenion.
Aipatu behar da, haatik, 1977an Elizondoko alkate bihurtu nintzela, eta horrek eragin handia izan zuen niregan. Bi arazo nagusi izan genituen: Mirentxu Purroy kazetaria ("Punto y Hora de Euskal Herria" agerkarikoa) espetxeratu zuten eta Bergarako alkateen taldean sartu ginen. 1980 aldean mendiak berreskuratu genituen. Ikertu eta kausitzen nuenari esker, herriz-herri eman nituen hitzaldiak, jende orok aurkikuntzen berri izan zezan. 1983 eta 1987 artean zinegotzia izan nintzen, ikastolak izan zituen iskanbilak pairatzeko. Liburu batzuk argitaratu nituen. Urte horietan, halaber, 1512ko konkistaren inguruan edireniko guzia gorde eta liburu bat egiteko asmoa nuen, baina azkenean lau liburu sortu dira. Argitaletxeren batek gehiegi zela erran zidan. Hondarrean, Txema Aranaz (Pamiela argitaldariko editorea) animatu eta dena liburu berean plazaratzea erabaki genuen.
Eta duela gutxi liburua aurkeztu berri duzu, bederatziehun orrikoa, "Navarra 1512-1530. Conquista, ocupación y sometimiento militar, civil y eclesiástico". Izenburua irakurririk, gaia agerian dela ezin ukatu, baina zergatik burutu duzu horrelako lan itzela?
Gaiak betidanik kezkatu bainau. Nik entzuna nuen Aizpun eta Del Burgorena hirurogeiko hamarkadan, itunaren kontuarena, inongo konkistarik ez zela eman eta horrelako gauzak. Enetako, aldiz, ez zegoen garbi. Kontraerran gehiegi topatu nuelakotz. Erraite baterako, korteak bakarrik biltzen ziren erregeordeak agintzen zuelarik. Ildo beretik, guda karlistak, estatuak sorrarazitako foruen aurkako egoerak, 1841eko legea, autonomiak... hori dena estatuaren menpe dago, estatuaren eskuetan. Ikus LOAPA eta bertze. Estatuak, hitz batez, nahi duenean gauzak bere alderat eramaiten ditu eta ez dago hori aldatzeko ahalmenik.
Zer gertatu zen Nafarroan 1512 eta 1530 artean, zein izan zen nafarren jarrera?
Nafarrek defentsari heldu zioten. Dena den, Nafarroak ez zuen armadarik 1512an. Bizilagunak mobilizatzeko deialdia entzun eta prestatu ziren. Ez zen armada profesional bat, baina, desoreka izugarria zen. Haiek Granadan, Italian, eta bertze hainbat tokitan borrokatu zuten. Nafarrek, ez. 1513. urteko saiakeran, erresuma berreskuratzeko, Labrit erregea lur jota geratu zen. 1516ko altxamendua guziz nafarra izan zen. Herriak matxinatu ziren. 1521ean nafar armadako militar garrantzitsuenak Labrit erregearen lagunak ziren, nafarrak beraz, ez kanpotarrak. Nagusiarazi nahi duten balizko frantses-espainiarren arteko borroka ez da zuzena, hor gertatu zena nafarren eta espainiarren artekoa izan zen. Eta izugarria da, zeren eta gaztelarrek, dokumentazio osoan, nafarrei "frantses" deitzen ohi baitzieten baldin eta amore ematen ez bazuten. Etsiz gero bai, orduan "nafar" deitzen zieten. Okupatzaileek ez zuten onartzen nafar ezberdintasuna. 1524an Hondarribian borrokatu zen berriro. 1512 eta 1530 bitarte denbora luzea pasa zen, eta ondorioztatu zen menpekotasun zibil, administratibo, ofiziala erabatekoa izan zen.
Jende anitz hil zen?
Okupazio militarra basakeria izan zen, baina ezkutatu den basakeria. Iruñeak amore eman zuenean hiriburuko jendea hiltzea ekidin zen. Nafarroa Beherean guda handia izan zen, ihes eginiko guziak hor zirelakotz. Jende anitz hil zen, hamaika, baina bakarrik ematen zuten goi mailako hildakoen albistea, kapitain batena eta horrela, ez jende xumearena. Horrela, eta irudia ezosoa dela uler dezagun, heriotz zigorren berri bakarrik dugu baldin eta, ondasunak zirela medio, erreklamazioren bat bazegoen. Bertzenaz, ez. Adibide bat, Martin Leatxe notarioa. Bertze notario bati eman zizkioten bere ondasunak, horiek heredatzen ziren arren. Hor agerian da hil zutela, baina inoiz ez zuten hori aipatu. Horren berri dugu bertze notarioari emanikoaz aritu zirelakotz idazki batean. Heriotz anitz ezkutatu zen, eta egun ez dago zehazterik.
Zein ondorio izan du? Egun ere eragina du?
Gu nafar estatua ginen. Orain espainiar probintzia gara. Irakurleak berak hausnarketa egin behar du, irakurleak eta politikariak. Europako Batasunean, txanpon bakarra, helburu bakarrak, laster armada bakarra ere izango da. Nafarroak eta Euskal Herriak oro har ez du zertan ordezkaririk behar Madrilen. Europarekin harreman zuzena ukan behar da, bitartekaririk gabe. Hobe litzateke pertsonendako, administraziorako, ekonomiarentzako...
Hainbat egilek, Tomas Urzainkik kasu, liburu hau "definitiboa" dela azpimarratu du. Zuk uste duzu gaiaren gaineko ikerkuntza hagitzez gehiago sakontzen ahal dela? Datu, artxibategi lan gehiago burutzen ahal da?
Beti kausitzen ahal da gehiago. Nik uste dut, dena den, zaila dela. Artxibategiak miatu ditut, eta gauza bat erranen dizut: Erdi Aroan ez, baina XVI. mendean txiroen datuak ere jadanik agertzen dira idatzirik. Arazoa da hemen jendea euskalduna zela, eta euskarak mila urte eman du zokoraturik. XVI. mendean denak aritzen ziren euskaraz, baina gazteleraz idatzi behar, goitik agindurik. Jende gehien-gehiena, ia denak alfabetatu gabeak zirela erakusten ahal dut, beraz jendea ez zen existitzen. Idatzirik dagoena gutxiengo txiki-txiki baten isla da, ez bertzerik. XVII. mendean, konkista gauzatu eta mende oso bat igaro ondoren, Baztanen 15 kargudun zeuden, bada batzuetan bik bazekiten idazten, edo batek, edo inork ez. Eta Baztango kargudunak ziren, nagusiak. Paper ofizialak egin ondoren, auzian interesaturik zegoen jendeak ez zekien zer jartzen zuen sinaturiko paperetan. Eta XIV, XV. mendeetan, paperak aberatsenak ziren bakarrik.
Hortaz, informazio gutxi. Baina nik egin dudana izan da nafar jende xumearen gainean zegoen guzia bildu. Hori ezin duzu Espainian egin, bertan lurralde bat konkistatu, Andaluzia lekuko, eta paperak erretzen zituztelakotz, hizkuntzak ere arras desagerraraziz. Nik nafar epaiketei buruzko prozesu agirietan informazio handia ediren dut. Hogei urtez aritu naiz. Bertze adibide bat eskainiko dizut, jendeak uler dezan: agiri horietako aurkibide liburuek soilik apalategi bat betetzen dute, eta gero aurkibide horietako lerro bakoitzak makina bat orri jarriko dizu mahaiaren gainean. Material gehiago irakurtzen ahal da, baina nik uste dut, zintzoki, intuizio ona izan dudala, deus ere topatu gabe pila bat irakurtzen ahal duzulakotz.
Zein lan duzu orain eskuartean?
Lehenik eta behin, Hondarribiko setioa. Alardea militarrek zibilei eraginiko mozkorraldia da jendea ez ohartzeko hiltegirat eramanen dutela (harakina naiz). Gero, jai hori, nahi duten moduan ospa dezatela, baina bertzelako gauza da. Nik nahikoa erran dut zenbait artikulutan.
Hondarribiko setioa dela-eta, Aldabe mendiko gatazka azaltzen dut, Aldabe baita, ez "San Marzial". Izena ere aldatzen dute, lehenagoko ikuspegia deuseztuz. Lehen erran bezala, ordukoek irakurtzen zekien %1endako idazten zuten, boteretsuenendako. Hortaz, lerro artean irakurtzen jakin behar da, testuak desmitifikatu behar dira.
Zein da zure iritzia lurraldetasunaz, eta basko-nafar-euskaldun nortasunaz?
Euskal Herria eta basko izaitea loturik dago. XIX. mendean inork ez zuen ukatzen. "Diario de Navarra" sortu eta lan handia egin dute hori estaltzeko. Foruen aldeko "Gamazada" ondoren hemen hainbat familia gelditu zen, horien artean Tueros generalarena, "Gamazada" zapuzteko etorri zena, eta Tueros horiek Aizpun familiarekin bat egin zuten. Gero Del Burgo familia eta 1936. urtea. Bertze filosofia nagusiarazi zuten, dena desitxuratu zuten. "Banco de la Vasconia" berak Euskal Herriko mapak egiten zituen, eta hor Aizpun senideak akziodunak ziren, oinarriko ideia gero aldarazi zuten.
Euskalduna da euskaraz aritzen dena. Gero, euskaraz jakin gabe gutxienez euskaltzalea dena baduzu, hor nago ni. Eta Euskal Herria independientea defendatzen bada, gakoa nafar estatua dela uste dut. Politikarien urratsak politikariek beraiek azaldu behar dituzte. Baina, ene irudiz, Nafarroa da estatua azaltzen duena
Bibliografia
Liburuak
- «El ferrocarril europeo de Navarra» (Iruñea, 1982).
- «Alduide, corazón de Navarra» (Iruñea, 1983).
- «El A-mejor-a-mienten» (Iruñea, 1983).
- «Navarra frente al Estado. Negociaciones y convenios desde el siglo XVIII» (Iruñea, 1983).
- «Cien años de Gamazada» (Iruñea, 1993).
- «Juan de Jasso. Nabarro de San Juan de Pie de Port, vecino de Temixtitan, México, a partir del año 1502» (Iruñea, 1993).
- «Iturri-Ederra. Fomento de Elizondo. 111 años de administración vecinal» (Iruñea, 1998).
Artikuluak hedabideetan
«Deia», «Egin», «Navarra Hoy», «Bidasoa» eta «Gara»n, besteak beste.
Historia jardunaldietan irakurritako artikuluak
- «Las relaciones de Navarra con el Estado en la época de Primo de Rivera y sus consecuencias».
- «Navarra y la Constitución Española».
- «El sentir navarro de Luis Oroz Zabaleta».
- «Tudela en defensa de la independencia navarra»
- «El ferrocarril europeo de Navarra» (Iruñea, 1982).
- «Alduide, corazón de Navarra» (Iruñea, 1983).
- «El A-mejor-a-mienten» (Iruñea, 1983).
- «Navarra frente al Estado. Negociaciones y convenios desde el siglo XVIII» (Iruñea, 1983).
- «Cien años de Gamazada» (Iruñea, 1993).
- «Juan de Jasso. Nabarro de San Juan de Pie de Port, vecino de Temixtitan, México, a partir del año 1502» (Iruñea, 1993).
- «Iturri-Ederra. Fomento de Elizondo. 111 años de administración vecinal» (Iruñea, 1998).
Artikuluak hedabideetan
«Deia», «Egin», «Navarra Hoy», «Bidasoa» eta «Gara»n, besteak beste.
Historia jardunaldietan irakurritako artikuluak
- «Las relaciones de Navarra con el Estado en la época de Primo de Rivera y sus consecuencias».
- «Navarra y la Constitución Española».
- «El sentir navarro de Luis Oroz Zabaleta».
- «Tudela en defensa de la independencia navarra»
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#2
#3
Sabina Hourcade
|
Lucie Francini
#4
ZIliport Kolektiboa
#5
Urko Apaolaza Avila
Azkenak
2024-12-30
ZIliport Kolektiboa
Antton Luku: Libertimendua, erro eta aldaketen artean
MULTIMEDIA - solasaldia
2024-12-27
Julene Flamarique
EuskarAbentura 2025: izena emateko epea zabalik martxoaren 5era arte
EuskarAbentura 2025 espedizioak aukera emango die 127 gazteri zazpi lurraldeak oinez zeharkatzeko kulturan, historian eta paisaietan murgilduta. EuskarAbenturako parte-hartzaileen hautaketa ez da proiektuen kalitatean bakarrik oinarritzen, baita generoa,... [+]
.jpg)
2024-12-27
Leire Ibar
AEBek eta aliatuek 260.000 milioi dolar eman dizkiote Ukrainari laguntza militarrerako
AEBek eta Mendebaldeko aliatuek guztira 260.000 milioi dolarreko laguntza eman diote Ukrainari, gehienbat armamentuan eta laguntza militarrean, Errusiak 2022an egindako inbasioaren ostean. Nahiz eta laguntza horrek Ukrainaren defentsa indartzea helburu duen, Nazio Batuen... [+]
2024-12-27
Julene Flamarique
Elkarte memorialistek manifestatzera deitu dute urtarrilaren 18an, Erorien Monumentua eraistea galdegiteko
Elkarte memorialistek kritikatu egin dute Iruñeko Udalak Erorien Monumentua eraisteari uko egiteko hartutako erabakia. Memoria Demokratikoaren Legea “oker interpretatzea” egotzi diote Joseba Asiron alkateari, eta mobilizazio batera deitu dute urtarrilaren... [+]
2024-12-27
Mikel Aramendi
ANALISIA
Myanmarreko gerra zibila, laugarren urtera
Hutsaren hurrengo arreta mediatikoarekin –batez ere Ekialde Hurbileko edo Ukrainako gatazkekin alderatzen badugu; baina Sudangoaren aldean ere bai–, laugarren urtea betetze bidean da Myanmarreko gerra zibila.
-(1).jpg)
2024-12-27
Leire Ibar
Txanpainaren industriaren arrakastaren oinarrian eskulan esplotatua dago
The Guardian egunkariak Épernayn (Frantzia) txanpain-industrian aritzen diren migratzaileen egoera aztertu du. Ikerketak agerian utzi ditu luxuzko xanpaina-marken mahastietan lan egiten dutenen baldintza prekarioak eta legez kanpokoak.
2024-12-27
ARGIA
Gutxienez 5.212 eraso matxista salatu dituzte aurten EAEn, iaz baino %8 gehiago
2024ko azarora bitarte 683 sexu eraso salatu dituzte, iaz baino %16,7 gehiago, Emakunderen arabera. Familia barruko indarkeria salatu duten emakumeen kopurua ere handitu da (975 izan dira), baita bikotekide edo bikotekide ohiek egindakoa ere (3.554).
2024-12-27
Euskal Irratiak
Benito Lertxundi
“Zuzeneko emanaldietan beharrezko den xarma galtzen ari nintzela sentitzen nuen”
Benito Lertxundi 60 urte iraun duen kantugintza uzten zuela jakinarazi du Durangoko azoka aitzin. 2023an Gernikan grabatu zuen kontzertu baten diskoarekin bururatuko du bere ibilbide handia bezain aberatsa. Bazuen urtea hartua zuela erabakia, ez da erraza izan horren berri... [+]
2024-12-27
Gedar
Eguberrietan 110 osasun-zentrotan ezarri ditu murrizketak Osakidetzak
Iazko Gabonetan, hamabi ordurainoko itxaronaldiak izan ziren. Urtean 180 egunetan ezartzen ditu nolabaiteko murrizketak Osakidetzak.
Ibai Ripodas: “Balorazio oso positiboa egiten dugu, orain gazteek sortu beharko dituzte presoei elkartasuna helarazteko bide berriak”
Hatortxu Rock jaialdiko 29. edizioa egingo da larunbatean Atarrabian. Sarrerak jada agortuta daude, baina txandak osatzeko laguntza behar da oraindik.
2024-12-27
ARGIA
“Euskaraz ez dakien pertsona bat” izendatu dute Eitb.eus-eko zuzendari, LABek salatu duenez
"Euskalduna ez den pertsona bat –Nagore de los Rios– hautatu du EITBko zuzendaritza nagusiak Eitb.eus eta Social Media atalerako zuzendari posturako, eta, ondorioz, euskaraz ez dakien pertsona bat izendatu dute helburuen artean euskararen... [+]
Eguneraketa berriak daude