Ohi denez, zenbat buru hainbat aburu aurki daiteke gai honen gainean ere. Hala, entzute handiena izan duten entseguen egileek kezka handiagoa dute zenbaitetan, eta ustez horrenbeste oihartzun erdietsi ez dutenek osasun ona ere antzeman diote kontuari. Hortik aurrera, egoera politikoak, gatazkak, kulturak (edo kultura faltak), gai eta iritzien atomizazioak zein eztabaidarako lekurik ezak zailtasunak gehitzen dizkiote debateari.

Edozelan ere, badirudi fikziozko literatur lanek baino harrera hobea egiten diola irakurleriak entsegu-liburuotako zenbaiti. Aitzitik, lanok plazaratutako kezka eta arduren gainean eztabaida aberatsa nekez pizten da.
Ramon Saizarbitoriak «Aberriaren alde (eta kontra)» argitaratu zuelarik, eztabaida gutxi piztu zuela esan zuen. "Zalantza dut ihes egiten ote zaion eztabaidari, gure egoera aztertzeak beldurra eta pena ematen digulako", zioen ordurantxe egindako elkarrizketa batean. Baina denboraren poderioz-edo, beste esparru batzuek ere euskararen inguruan egindako bide horri buruz plazaratutako zalantzak eztabaidatzen dabiltzala ikusi du: "Sabino Arana Fundazioan, Kintanari, Salabururi... oraintsu antzeko kezkak entzun dizkiet, eta ikusten dut gehienok ditugula ardura horiek, bidea ez dugula oso ondo egin eta abar. Hausnarketa denok egin dugu eta harritu egin nau denok puntu batera heltzea, abertzaleak ere planteatuz nazionalismoak mesede egin ote dion euskarari. Baina erantzunak falta dira eta, hori oso zaila da. Unibertsitatetik saiatu beharko lukete, guk intuizioz botatakoa ordenatu eta erantzun soziologikoa ematen, baina politikoki ez da erraza".
Ildo beretik jotzen du Andu Lertxundik ere politikoki eztabaidarako dauden arazoak aipatzean. Aurrekoarekin batera aurkeztu zuen «Gogoa Zubi» 1999an, eta ordurantxe legez, "asmo handiak baina egiazki askorik ez dutela egiten ikusten dut, zer nahi dugun asmatu ezinik gabiltzala". Eta eztabaidarako bokazio falta dela uste du, "bestearengana hurbiltzeko ezinbesteko borondaterik ez dago, eta gaur hori norberarekiko ukaziotzat hartzen da. Jarrera defentsibo horrekin ezin da debaterik izan".

Eztabaidarako oinarri horren falta sumatzen du Ramon Saizarbitoriak ere, "libertatea ere falta da, esaten duzunarekin min egiten duzu, kritikatu egiten zaituzte... hausnarketarako beste eragozpen bat autozentsura ere bada: Unamunoren galdera bera da, gaizki interpretatuko ote gaituzte? Itxuratiak gara, nahi eta ezinean beti". Eta hori, euskal kulturan oro har kezka beretsuak izanik, baina zenbait galdera orain hasi omen dira planteatzen.
Batzuek medio egokirik ez ote dagoen aipatu izan dute. Euskal liburugintza nabarmen hazi da lan kopuruan -ez horrenbeste aletan- eta «Euskaldunon Egunkaria» da oro har erreseina eta kritika gehienak biltzen dituena. Baina egunerokotasunaren muga nabarmenak ditu; aitzitik, egoera okerragoan ere eztabaida ugari egon ei da. Durangora dakartzan kontuen artetik -»Mentura dugun artean» literaturari buruzko entsegua eta «Koldo Mitxelena gure artean» Koldo Mitxelenaren gaineko beste lan bat- Andu Lertxundik sasoi hobeak ditu gogoan: «Orain hogeita hamar urte, eztabaidak egiten ziren, ideien inguruan oso eztabaida gogorrak zeuden. Baina ez gaurko polarizazioa, gaur alderdi pertsonalak dauka pisua, nork dioen eta zein alderditan dagoen».
Iñigo Aranbarrik ere inbidia hitza dauka gerra-aurreko idazleen eztabaidak aipatzen dituenean, baina egungo eztabaidaren gakoa, baliabide gabezia baino, atomizazio gisakoa litzateke. "Egon badaude foroak, beste kontu bat da egokiak ote diren. Eta denera heltzen ote garen: ‘Egunkaria’z gain, ‘Jakin’, ‘Ostiela’, ‘Putz’... ez dakit ados jartzen garen zein lekutan gauden. ‘Bazkak’ -Susa argitaletxearen inguruan hainbat gogoeta plazaratu zituen aldizkariak- ere hori izan nahi zuen. Agian beharko dira beste foro batzuk, baina herri txikia gara, ‘Egunkaria’k lauzpabost gai diferenteri buruzko artikuluak izan ohi ditu, gero ‘Ostiela’, ‘Jakin’, ‘Putz’... jende asko behar da zerbait mamitsua idazteko".
Andu Lertxundiren aburuz, "hor nonbait interbenitzen duen anaia handiaren itzala dagoen artean, ezingo da eztabaidarik izan; eta argi eta garbi ETAz ari naiz, diskurtso osoa distortsionatzen baitu itzal ilun horren pean eta ez dugu asmatzen eztabaidan". Oso ezkorra da oriotarra, eta su-eten sasoian zabalkundea sentitu bazuen, orain eztabaidarako oso baldintza ahula dagoela uste du, "norbere jarrera politikoetara leialtasunez irmo egon beharra eragiten baitu".

Aipatu baldintzoz gain, eztabaida zein plazatan bideratu beharko litzatekeen ere ez dago argi. Iñigo Aranbarrik ez du uste horren gutxi dagoenik ere, baina eztabaidaren kultura falta bai: "Orain arte ohituta gaude aldizkariak elkarrizketa-elkarrizketa-elkarrizketa izatera, hiru folio bete eta kitto. Ez dakit sakabanaketa dugun, oinarri bat falta dugun edo zer, baina, gero ‘Jakin’en adibidez, oso gauza interesanteak datoz. Orain ez dakit bada nork irakurtzen ote dituen".
Teknologiak ahalbidetzen du plaza berriak sortzea, Interneten adibidez, baina gauzok ere tentuz hartu behar direla uste du Aranbarrik, bidean bertan gal daitezkeelako: "Ez daukat argi foro horiena. Batzuetan berrehun harpidedun egon arren, endogamia itxura dauka, bizpahiruk egunero idatzi eta pertsonalizatu egiten dute. Gero moderatzailearen figura badago, baina ez dakit nola funtzionatu beharko lukeen".
Figura horren gaineko polemika izan da hain zuzen ere orain bost urte sortu zen Interneteko euskarazko lehen foroa bertan behera uztera eragin duena. EKBk abiarazitako EuskaraZ zerrenda UEUk hartu zuen bere gain, baina bertan behera utzi zuten lana joan den irailean, moderatzailearen lana zela-eta sortu zen polemika medio. Alberto de Abajo eta Iñaki Alegria izan dira zerrendako arduradunak, hastapenetik egon den Luistxo Fernandez ere tartean zela sarri.
Denboraren joanean, euskara oinarri izan behar zuen foroak, kirolak edo gastronomiak ere lekua hartu eta moderatu gabeko zerrenda bihurtu zela jabetuta, moderatzailearen esku hartzeari zentsura iritzi zion EuskaraZ zerrendako zenbaitek.
Zerrenda moderatua ala ez moderatua behar ote zen egindako bozketan, "UEUn gauza bat irten zen eta parte hartzaileek beste bat hautatu zuten, moderatu gabeko zerrenda gisa jarraitzeko. UEUn egotekotan moderatua beharko litzatekeela izan uste dugu", dio Alberto de Abajok; horrela amaitu zen behin-behinekoz kontua. Eztabaidaren ostean hartutako erabakia izan zen eta moderatu gabeko zerrenda horren arduradunen bila hasi ziren.
Oraintsu ekin diote berriz ere Udako Euskal Unibertsitatekoek zerrenda moderatua antolatzeari, arduradunen eta EuskaraZ zerrenda idatzi ohi zuten zenbait partaideri iritzia eskatu ostean. Ez omen dute izenaren monopolioa gorde gura eta ez moderatuak ere euskarazko lehen foro horren izena erabiltzerik ba ei dauka de Abajoren hitzetan, "baina ez dugu nahi Udalbiltza I eta II bezala EuskaraZ zerrenda I eta II egotea. Hainbat ohiko zerrenda kideri eta besteri iritzia eskatu diegu, ea gure esparrua hezkuntzara mugatu beharko ote litzatekeen".
Jasotako erantzunen arabera ordea, moderatua izanagatik, plaza zabalagoa izango da, aurretiaz ezarritako gaiei lekua eginez eta ez zuzenean UEU edo hezkuntzara mugaturik. Denbora kontua ere izan liteke gauzak txukun eta bere onean egitea: "Foroetan hasi berriak gara oraindik baina erabilerarekin agian gai bakoitzak berea izan dezake, literaturarako bakar bat eta abar izan ditzakegu, baina ohitura behar da aurretik". Oraingoz, gaia bertan gelditzen ari zitzaiela ikusi eta zerrenda moderatu berria ahalik eta lasterren egiteko asmotan daude.
Beste kontu bat izango da eztabaidarako kultura hori gureganatzea, teknologia berrietan edo ohiko foroak izan. Irakurleria entsegu eta iritzion zain dago nonbait, eta komertzialki ere, euskal liburuaren mugapenetan, osasuna ei dauka pentsamenduzkoak. Baina merkatal eremu horretatik haratago, lanok sortu beharreko eztabaida oraindik ere oso ezkutukoa ohi da, eta ez dirudi berehalakoan gauzak aldatuko direnik.

Azken urteotan hainbat liburu eman dituzte argitara. Alberdania eta Erein argitaletxeek beren beregi sail berezia sortu dute lanok biltzeko, beste argitaletxe batzuek ohikoan -fikziozko literaturakoan eskuharki - egin diete tartea.
Oraindik ere, gogoeton gai nagusia euskara da gehienetan. Zeresanik ez filologoek egindako liburuetan, Ibon Sarasolaren «Euskara Batuaren Ajeak« edo Koldo Zuazoren «Euskararen Sendabelarrak», hiztun arruntengan eta hedabideetan antzemandako akatsik usuenak plazaratu eta erabilera zuzenagoa proposatzeaz gain, Zuazok adibidez euskalkien gaiari ere heltzen dio. Liburua idazteaz gain, zenbait artikulu eta elkarrizketatan gai bera plazaratu du eta Euskaltzaindiaren batzarrean ere bere esanek hainbat eztabaida sortu zuten.
Beste euskaltzain batek, Juan San Martinek, 1998an eman zuen argitara «Euskararen Ostarteak», Ereinen Saiopaperak sailean. Pentsamendu-entseguari egindako tarte horretan San Martinena ez beste lan guztiak erdaraz dira, euskal kultura, gizartea eta gatazkaren aurpegien gainean oro har.
Bestelako entsegu liburuek ez dute horrenbeste akatsik behinenetan erreparatzen, eta xede zuzentzailea are ezkutuagoa da, baina euskara bera jarraitzen dute ardatz nagusi izaten. Hizkuntzaren erabilera, hizkuntza politika, hezkuntza edo kultura, gehienetan hizkuntzaren prisma horretatik aztertzen dira.
Zerberri sailaren barnean 1999ko abenduan euskal idazle irakurrienetako biren gogoetak aurkeztu zituzten: «Gogoa Zubi» zekarren Andu Lertxundik eta «Aberriaren alde (eta kontra)» Ramon Saizarbitoriak. Lehenak urtetan idatzitako lan batzuk biltzen zituen, eta haren gainean ere han-hemenka berba egin arren, Saizarbitoriaren gogoetak zeresan handiagoa piztu zuen. Udako Euskal Unibertsitatearen ikastaroetan egindako hitzaldia papereratu zuen funtsean, eta ordura arte eramandako hizkuntza politikan ikusten zituen hutsuneak plazaratu zituen, giro politiko nahasian eztabaidarako beste urrats bat emanez.
Geroztik beste zenbait ale ere utzi digute euskal idazleek: Petxo Idoyagak, EAEko maiatzeko hauteskundeak baino lehenxeago, euskal gatazkan hedabideek zeukaten papera aztertzen zuen «Euskal Gatazkaren begiak» eman zuen argitara, Mariano Ferrer kazetariaren hitzaurre eta guzti. Giro politikoa tentsiorik gorenean zegoela kaleratu zen eta berehalakoan ikusmina eta zeresana piztu arren, zurrunbilo hartako gai handiek beste kultur adierazpide asko bezala irentsi zuten.
Euskal gatazkarekin lotu-lotutako lana da halaber Julen Zabaloren «Abertzaleak eta Ezkertiarrak» Elkarlaneanen Eztabaida saileko lehen liburua. Zabalok plazaratutako galdera eta kezkei hedabideetan baino gehiago, han-hemenkako aurkezpen eta mahai-inguruetan saiatu zaizkie erantzuten. Argitaletxeak berriz, "ideien joan-etorria" bultzatzeko asmoz dakar bilduma: "saio arinak edo mamitsuak, gizartean interesa piztuko dutenak, iritziak trukatzen nahiz sendotzen lagunduko dutenak".
Iñigo Aranbarriren «Hitzak eta Giltzak» liburuxkari hainbat idazlek erreparatu dio. Besteak beste, Igor Estankonak, Felipe Juaristik eta Xabier Gantzarainek idatzi du lan horren gaineko bere iruzkina, eta uda aurretik zeresan handieneko liburuen artean dago euskaraz ez eze, komunikazioaz eta horren guztian dagoen ideologiaz diharduen lana.
Aurtengo azokarako plazaratu diren artean, Jon Alonsok egindako rapsodiak, «Euskal Karmak», asko dauka zirikatzailetik, eta Alonsoren entsegu fikzionatu garratzen artean beste urrats bat gorago doala ematen du. Andu Lertxundik berriz, «Mentura dugun artean» entsegu literariora paratu du. Bere hitzetan, idazle baten perspektibatik egindako hausnarketa da. «Nire talaiatik, bai irakurle, bai idazle lana, euskal literatura eta idazle bezala arduratzen nauten zenbait gaiez dihardut».