«HILETEK BIZITZAREN EXALTAZIOAN BUKATZEN ZUTEN, PARRANDAN»

Una Noble Señora: Herio Anderea. Actitudes ante la muerte en el País Vasco, siglos XVIII y XIX» izenburupean, Juan Madariagak ia 500 orriko liburua argitaratu zuen duela bizpahiru urte. Liburua berez 1.300 orrialdeko tesiaren laburpena baino ez zen, ordea. 5 urte eman zituen tesi hori prestatzen eta beste iturri askoren artean 600 bat testamenturen hustuketa egin zuen. Umorea beharko da seguruenik hainbeste ordu gai honetan murgilduta aritzeko, umore beltza.

Barkatu baina, nolatan okurritu zitzaizun zure doktore tesirako heriotzaren gaia aukeratzea?
Beste edozein gai bezalaxe. Annales eskola historiografikoa hasi zen horrelako gaiak aztertzen. Ekonomia, demografia, soziologia... betiko gai hauetaz gain, gai antropologikoak ikuspegi historikotik aztertzen hasi ziren. Ariés eta horrelakoak irakurtzen hasi nintzen. Euskal Herrian Barandiaranek edo Douglasek heriotzaren gaia jorratua zeukaten ikuspegi etnografikotik, baina ez historikotik.

Zergatik hautatu zenuen Oñatiren adibidea zure ikerketa lanerako?
Bi aukera nituen. Eremu zabala aztertzea edo eredu lokal bat aukeratzea. Lehen kasuan ikerketak oso azalekoa behar du. Alderantziz, toki konkretu bat hartuta sakontzeko aukera duzu. Neu Oñatin bizi nintzen eta inguru hori oso ondo ezagutzen nuen. Gainera, Gipuzkoako Protokoloen Artxiboaren zatirik handiena Oñatin dago. Bestalde, euskal kulturari orokorrean begiratuta, Oñati oso adierazgarria da.

Eta zergatik garai hori, XVIII. eta XIX. mendeak?
Mentalitateko ikerketan, aldaketak epe luzean ikusi ohi dira. Mentalitateak mantentzeko joera baitu eta oso astiro aldatzen baita. Hala ere, une batzuetan aldaketak arinagoak dira, XVIII. mende amaiera eta XIX.eko amaieran adibidez. Oso momentu egokia zen ikuspegia gehiegi luzatu gabe aldaketak ikusteko. XVIII. mende hasiera hartu eta oso ikuspegi barroko eta tradizionala ikusten duzu. XIX. mende erdialdera, Gerra Karlista amaituta, gizarte «moderno» bat duzu aurrean.

Heriotzarekiko jarrera aldaketa horretan, Elizak zein eragin izan zuen? Ordutik hona gizartea gero eta laikoagoa bihurtu dela kontuan izanda...
Gizartea oraindik ez da erabat laikotu, baina, bai, prozesu horretan hasi zen. Elizak garai batean bizitzaren alor guztiak kutsatzen zituen, baita heriotza ere. Baina, beste alde batetik heriotz praktika «pagano»ak hor ziren, kutsu mitiko edo magikoa zutenak, erlijio katolikoari lotuta ez zeudenak. Objektuak hilobian edo zerraldoan sartzea, esaterako, ez da batere ortodoxoa. Baina Elizak nolabait toleratu egin behar zuen.

Animalien eskaintzak ere egiten omen ziren...
Zikiroak eta idiak batez ere. Eliz barruraino sartu ere egiten zituzten! Baina Carlos III.aren garaian, Ilustrazio garaian, ofentsiba arrazionalistari ekin zitzaion. Garaiko dokumentuetan ohitura hauen «jentil kiratsa» aipatzen da. Eskaintza hauek debekatuz hainbat lege egin zen orduan. Esaterako, idia eskaini ordez, Elizari bi dukado ematea ezartzen zen lege batean -diru truk, noski, Eliza tartean denean, badakizu...-. Hala ere, oso berandu arte, XIX. mendera arte mantendu ziren. Txomin Agirreren testuetan ere horrelakoak agertzen dira.
Argia eta ogia eskaintzea ere mantendu egin da. Gerra Zibilera arte leku guztietan gordetzen zen ohitura hori.

Ohitura «pagano»ekin jarraituta, egia al da elizkizunen ondoren sekulako parrandak egiten zirela?
Noski. Komunitateko kide bat hiltzearen trauma gainditu behar zen. Gainditzeko modurik onena bazkari eder bat zen. Kultu domestikoaren barruan zeuden. Etxekoek, senitartekoak, lagunak eta batzutan herri guztia gonbidatzen zuten. Garai horietan okela ez zen askotan jaten. Bada, bazkari horietan okela jaten zen, arkume edo ahariarena, eta ardoa ere edaten zen. Baita aguardientea ere! Azkenean, bizitzaren exaltazioan bukatzen zuen, parrandan, azken finean. Euskal Herrian horren arrastoak baditugu eta, batez ere, Iparraldean mantendu da ohitura hau. Arazo ugari ekarri zituen, ordea, bazkariak izugarri garestiak zirelako. Gipuzkoa eta Nafarroan oso goiz konturatu ziren arazoaz, XVI. mendean, eta agintea ohitura hau murrizten eta debekatzen hasi zen. XVIII.eko ofentsiba ilustratuak honen aurka ere egin zuen. Gipuzkoako Batzar Nagusiek testu ikaragarri bat dute «en Gipuzkoa es verdad que los muertos se comen a los vivos» dioena. Zor handitan sartzen ziren eta hiletak ordaintzeko etxea hipotekatzen zutenak ere baziren.

Dena ez zuten, ordea, bazkaritan gastatuko, ezta?
Zati handiena hor joango zitzaien seguruenik. Baina elizgizonek diru asko jasotzen zuten hiletetatik. Botere ekonomiko eta sozialaren arabera maila desberdinetako hiletak egitea derrigorrezkoa zen gainera: lehen mailakoak, bigarrenekoak, hirugarrenekoak... Kategoria bat egokitu eta beheragoko maila bateko hiletak eskatuta ere, ez zuten aukerarik ematen. Epaiketa mordoa egin zen horren inguruan.

Baina hiletak soilik derrigortuta edo ohituraz egiten ziren ala benetan sinesten zuten horrela hildakoaren arima salbatuko zela?
Neurri batean derrigortuta zelako egiten zen. Baina ohiturak ere eragin handia du. Zure arbaso guztiak bigarren mailako hileta izan badute zuk nola aldatuko duzu hori? Egia da ideologia ere oso sartuta zegoela eta kondenatzeari beldur izugarria ziotela. Infernua, purgatorioa... mehatxu horiek denak gainean zituzten eta, neurri batean, fedea testamentuan utzitako mezen arabera neur zitekeen.

Hil ondorengo kontuetaz aritu gara, baina hiltzeko unea ere ezin ahaztu. Zer zen ondo edo gaizki hiltzea?
Helburua salbatzea zen. Eta horretarako eredu egoki bat agertzen da behin eta berriro: kontziente hil behar da, damutzeko astiarekin, bekatuak konfesatzeko eta sakramentuak hartzeko denborarekin, ohean eta senitartekoz inguratua. Heriotz txarra, bat-batekoa da, istripuan hiltzea edo bihotzekoak jota, damutzeko eta sakramentua hartzeko astirik gabe. Sekulako desgrazia zen hura. Garaiko literatura erlijiosoak oso garbi deskribatzen ditu eredu hauek. Oso gauza bitxia da. Gaur heriotza ezkutatu egiten da, hilzorian dagoenaren aurrean disimulatu egin behar da. Orduan guztiz alderantziz egin behar zen.

Haurren heriotz portzentajeak izugarriak dira zuk aztertutako garaian. Nola hartzen ziren heriotza horiek?
Gaur egun haurra hiltzea gerta litekeen zoritxarrik handiena da. Garai hartan gauza arrunta zen, ordea. 6 haur izan eta horietatik erdia-edo hiltzea zen normalena. Oso onartuta zegoen eta askoz larriagoa zen heldu bat hiltzea.

Jarrera eta ohitura hauek guztiak Europako beste herrialdeetan ere ematen al ziren? Zein berezitasun zuen Euskal Herriak?
Bilakaera erritmo desberdinak daude. Frantzian, esaterako, Probentzan eta Parisen aldaketak, oso goiztiarrak dira. Euskal Herrian, berriz, Galizian bezala, oso berandu eman ziren aldaketak.
Bestelako berezitasunak badaude, bai ikonografian, bai kulturan... Euskal Herrian bertsoak kantatzeko ohitura zegoen, adibidez. Hor dira Milia Lasturkoarenak eta beste erromantze zahar batzuk. Horiek galdu egin ziren. Erromatarren libazio ohitura, gorpuaren gainean ura, esnea edo ardoa botatzearena, Europako toki batzuetan mantendu zen, beste batzuetan ez. Euskal Herrian garai batean ere egiten zen. Baina azkenean, orokorrean hileta guztiak oso antzekoak dira. Gorpua beste mundura joan eta hona itzul ez dadin egiten den zeremonia da toki guztietan. Ezaugarri bereziak gaur egun salbuespenak dira.

Lehen hilzorian zegoenari hil behar zuela esaten zitzaiola aipatu duzu. Badirudi lehen gertuagotik bizi zutela heriotza. Egun ezkutatu egiten da, tabu bihurtu da...
Mentalitate aldaketan du horrek oinarria. Hain zuzen, aldaketa hori ikustea bilatzen nuen nik nere lanean. Gero eta gehiago erretzen dira gorpuak, zeremonia erlijiosorik ez da zertan egin behar, tanatorioak... aldaketa izugarria bizitzen ari gara. Baina aldaketa hori XVIII. eta XIX. mendetik dator. Aldaketa kultural izugarriaren aurrean gaude eta hori faktore jakin batzuetan islatzen da. Heriotzarekiko jarrera da horietako bat.

Azken finean, ez al ziren orduan naturalagoak heriotzaren aurrean?
Ez dago ezer naturalik. Dena da artifiziala, kulturala. Gizarteak heriotzaren aurrean erantzun egiten du; XVI. mendean modu batera eta egun beste batera. Zein da egokia ala desegokia? Memento produktibo, kultural eta mentalera egokitzen da. Gure mementoa hori da: heriotza mozorrotu egiten da, ezkutatu, edo modu tribializatuan erakusten zaigu, filmetan-eta.

Dorre bikietan milaka hildako egon da eta ez dugu batere ikusi...
Eta ez dugu ikusiko. Milaka argazki egongo dira, baina ez dira argitaratuko. Gerretan ere berdin. Badirudi Golkoko gerran ez zela hildakorik egon. Benetako hildakorik ez dugu ikusten. Istripu batean hildakoren bat baldin bada, berehala izaraz estaltzen da. Gorpua desagertu egiten da: asko eta asko ospitalean hiltzen dira, berehala beilatokira eramaten da, eta makilatu egiten dira!

Ezkutatu bai, baina negozio bezala ez da desagertu...
Negozio handia izan da beti eta oraindik ere bada. Hiltzea garestia da oso


Azkenak
Martintxo Etxauri: “Sare toxikoen aurrean Mastodon dugu alternatiba”

Mastodon, gizarte sarea eta mikroblogintza zerbitzua da. Eugen Rochko alemaniarrak sortu zuen 2016. urtean. Software librean oinarritzen da. Azkenaldian, norbanako eta erakunde frankok bertan saretzea erabaki dute. Elkarren artean komunikatzen diren egitura independeteez... [+]


Eskola kirola vs klubak eztabaida, pil-pilean

Kirol klub batean aritu nahi duen haurrak ez duela zertan Eskola Kirola egin dioen epaiari helegitea jarriko dio orain Gipuzkoako Diputazioak. Umeak nahi duen kirola aukeratzeko askatasuna batetik, helburu hezitzaile eta integratzaileak bultzatzen dituen eredua bestetik,... [+]


2025-01-29 | Sustatu
Deepseek AA txinatar harrigarria (eta bikaina euskaraz)

Albiste bihurtu da Deepseek adimen artifizialeko sistema txinatarra azken egunetan. Zabaldu denez, eredua askoz merkeagoa da garapenean eta kontsumoan, baina Claude edo ChatGPT iritsi diren mailara jauzi bat egin du. Gainera, lizentzia libre eta doakoaz banatu dute... [+]


Guardianek labea itzaltzea agindu du teknikariak iritsi baino lehen, sindikatuek salatu dutenez

Asteazken goizean goizetik Guardianeko dozenaka langile elkarretaratu dira Laudioko lantegiaren aurrean, eta inguruko enpresatako beharginak ere batu zaizkie elkartasunez. Guardianek asteazkenean labea itzaliko duela adierazi du eta hori oztopatzeko asmoz bildu dira. Enpresa... [+]


2025-01-29 | Julene Flamarique
Euskal Herriko II. Ekotopaketak aurkeztu ditu Jauzi Ekosozialak

"Ekologismo berria indartzen jarraitzeko eta aldaketa posible egiteko" helburuarekin antolatu dituzte. Arrasaten burutuko dira, martxoaren 28an eta 29an.


2025-01-28 | Julene Flamarique
Nafarroako Emakume Gazteen kontrako Sexu Indarkeriari buruzko I. Azterketa
Erradikalizatzen ari den matxismoari aurre egiteko fokua gizonengan jartzea proposatu dute

Sexu-erasotzaile gehienak biktimaren inguru sozialekoak direla eta “kaleko bortxatzaile mamuaren ideiatik” aldendu beharra dagoela nabarmendu du Nafarroako Emakume Gazteen kontrako Sexu Indarkeriari buruzko I. Azterketak. Ikerketak gazteengan jarri du arreta,... [+]


2025-01-28 | Leire Ibar
La Cumbre Donostiako Udalaren esku uzteko eskatu dute elkarte memorialistek

Memoria Demokratikoaren Legea bete eta Lasa eta Zabala bahitu eta torturatu zituzten Donostiako La Cumbre eraikina memoria historikorako gune bihur dezaten exijitu dute Gipuzkoako Batzar Nagusietan. Jauregia 2023an Donostiako Udalari utzi behar zion estatuak, baina prozedura... [+]


DeepSeek
Txinari inbidia: gerra komertzialak adimen artifiziala du izena

ChatGPT ez da dagoeneko "hainbesterako". Lehiakide biziago, eskuragarriago eta merkeago bat jarri zaio parean AEBetako eta mundu mailako liderrari: enpresa txinatar baten eskutik ikusi du argia DeepSeekek. Dantzan jarri da mundua, eta ez espresuki onerako. Mikrotxipen... [+]


2025-01-28 | Leire Ibar
Greba mugagabea hasiko dute Guardianeko langileek

Laudioko lantegiko zuzendaritzak astelehen honetan jakinarazi dio enpresa batzordeari behin betiko itxiko duela enpresa. Urtarrilaren 29an abiatuko dute ixteko prozesua. Egun berean egingo dute elkarretaratzea langileek eta ostegunean hasiko dute greba.


2025-01-28 | Julene Flamarique
Turismoaren erregulazioa Baztanen: ostatuak kontrolatzeko plana onartu dute

Plan berriak Baztango bailara lau zonalde historikoetan bereiztea proposatzen du. Ostatu turistiko berriak irekitzeko araudia ere hartuko du bere gain, definitutako hiri iraunkortasun adierazleen araberakoa izango dena.


2025-01-28 | Mikel Aramendi
ANALISIA
Myanmarreko gerra baretzea ez da albiste ona batzuentzat

Duela hamar egun, urtarrilaren 18an, sinatu zen Txinako Kunming hirian Myanmarren agintean den Junta Militarraren eta Myanmarreko Nazio Aliantza Demokratikoaren Armada (MNDAA ingelesezko siglaz) matxinatuaren arteko su-etena. Ez da 2021eko estatu-kolpearen ondotik sututako gerra... [+]


2025-01-28 | Julene Flamarique
Autoeskolaz kanpo gidatzen ikasteko aukera planteatzen ari da Espainiako Gobernua, autoeskolak aurka

Eredu berriak ikasleek milaka euro aurreztea ekar lezake. Autoeskoletako irakasleek plana kritikatu eta errepideetan sor daitekeen arriskua mahaigaineratu dute. Neurri berriak “milaka irakasleren enplegua arriskuan jartzen duela” ohartarazi dute.


Lanbide Heziketako praktikak arazo-iturri izaten ari dira

Sistema duala abian da ikasturte honetan Hego Euskal Herriko Lanbide Heziketan, eta eredugarri saldu duten arren, arazotsua izaten ari da hainbat zentrotan: ikasle guztiek derrigorrezko praktikak egin ditzaten enpresak bilatzen “gorriak pasatzen ari dira” irakasleak,... [+]


Eguneraketa berriak daude