91-92 urtean izango zen. Garai hartan bertsolaritza ez zen orain bezala bizi: ez zegoen orain adina gazte, ezta emakumerik ere... Eskolarteko Txapelketa irabazi nuen eta kuriosoa zen neska gaztetxo bat nabarmentzen ikustea...
Badakigu zer arrisku dagoen komunikabideekin. Morbosoa, pieza arraro izateko oso pieza polita nintzen, kuriositate bezala erakusteko herriz herri, eskaileretan igotzen den ijitoen ahuntza bezala. Egunkarietarako eta elkarrizketa batzuek egin nituen... nik ez nuen ezer asko esateko, 14-15 urte nituen eta! Ez nintzen jabetzen oso ondo non nengoen, bertsotan egiten nuen baina besterik gabe, zaletasunagatik. Konturatzen nintzen kanpotik salgarri samarra zela irudi hori eta izututa nengoen horrek sortu zezakeenarekin.
Urte hartan Hondarribitik deitu zidaten, emakumeen eguneko saioan kantatzeko proposatuz. "Zure bertso kideak Kristina Mardaras, Andoni Egaña eta Anjel Mari Peñagarikano" izango dira. Ni harrituta geratu nintzen telefonoan. Antolatzaileari esan nion, "ez dut uste inondik inora horiekin kantatzeko mailarik daukadanik eta gehiegi iruditzen zait horrelako saio batean parte hartzea". Gogoan daukat erantzun zidana: "Joe, Maialen, zezenari adarretatik!", esanaz bezala, marroi horretan sartu bazara badakizu zer dagoen, eta aurrera egin behar duzu nola-hala. Telefonoan ahozabalik utzi ninduen. "Bueno, bueno, bada, joango naiz..." eta joan egin nintzen. Nire lehen saio ofiziala izan zen. Saio polita atera zen, txukuna. Telebistaz bota zuten eta horrek munduko txapelketa denak irabazita baino oihartzun gehiago ematen dizu. Horrela hasi ziren beste herrietatik deitzen.
Garai hori gogorra izan zen niretzat: jaialdi potoloetatik deitzen zidaten, eta oso kontziente nintzen ez nuela inondik inora mailarik jaialdi horietan kantatzeko. Hasi berria nintzen eta ez zegokidan maila horretan sartzea, irreala zen. Banekien askotan "Copito de Nieve" bezala eramaten nindutela. Begira zer dugun! Gorila txuria ez, hamabost urteko neska eta gainera bertsotan egiten duena.

Oso motibatuta joaten nintzen, niretzat gauza handia zen Sebastian, Egaña eta Muruarekin kantatzea. Helduek edo elitean zeudenek zoragarri tratatzen gintuzten, mimo handiarekin. Baina salto handia zegoen gazteongandik haiengana. Adinez eta giroz urrun zitzaigun jendea. Gazte talde bat atera izan ez bagina, erdiek ez genuke aurrera egingo, gurea ez zen giro batean, gurea ez zen adineko jendearekin... Egun frogatuta dago, inor ez dela perretxikoa bezala bakarrik atera. Denak binaka atera gara: Igor-Unai, Estitxu-Silbeira, Irazu eta biok, Sustrai eta Amets... giro hori bizi egin behar duzu. Bertsoak bakarrik ezin zaitu motibatu, testuinguru oso batek erakartzen zaitu.

Ni bertso eskolara oso gutxitan joaten nintzen bertsotara. Joaten nintzen bakoitzean hizketan bukatzen genuen eta ez genuen bertsotan batere egiten. Nik bertso eskola bertsotarako leku baino askoz gehiago bizi izan dut bertsoarekiko zaletasuna konpartitzen duten lagun talde bezala. Zentzu horretan gauzak egiteko gogoa, eta disfrutatzeko asko eman dit bertso eskolak.

Plazak izan dira nire bertso eskola. Zurrunbilo handi bat izan zen eta ustekabean harrapatu ninduen. Gaur egungo umeek ez dakit nora iristea planteatzen dute. Guk ez, bertsolaritza ez zegoelako modan eta ez zebilelako hainbeste gazte. Gure planteamendua beste bat zen, gozatzekoa. Uste gabe joan nintzen bidean. Pausuan pausuan, konturatu gabe.

Zer egin behar duen esateko ez dago formula magikorik, herri bakoitzaren errealitatea ikusi beharko da. Bertso eskolak bi funtzio ezberdin izan ditzake: batetik bertsotan irakasteko eskola bat izatea, bertso munduaz irakatsi eta zaletasuna kutsatzeko eskola bat; eta bestetik dago bertso eskola horrek herrira begira egin dezakeena. Uste dut garrantzitsua dela bertso mundua kaleratzea. Bertso mundua ulertu daitekeen erarik zabalenean ulertuz: alor ezberdinetako kolaborazioekin, konbinaketa ezberdinak probatuz, bertso batek eman dezakeena arakatuz, gure burua frogan jarriz eta esperimentatuz, saltsak eginez... ea zenbat tono eman ditzakeen hain kolore jakina duela dirudien horrek. Jende ezberdin askorengana iristeko aukera du bertsolaritzak.
Baina ez dugu obsesionatu behar herriari zerbait eskaini beharrarekin. Ez dugu bertsolaritza plazaratu nahi bertsoekin lata emateko, guretzat plazer bat dena konpartitzeko baizik. Jendeari azaltzeko zer plazer izan litekeen hitzekin jolastea, musikarekin, elkarrizketa... bertsoaren gozamena plazaratzea, hori da bertso eskolak kalera begira duen zeregina.

Nik uste bertso eskola dela bertsolaritzako erakunde oinarrizkoena. Herriarengandik gertuen dagoelako. Oinarri oinarrian gauza bat dago: gozatzea. Gozatu dugun heinean joan gara gauza berriak sortzera, bileretan parte hartzera, bertso asteak antolatzera... baina hori dena giro ona dagoelako sortu da eta gustura egon garelako. Bertso eskolan lehenengo egin behar dena giro ona sortzea da, eta gozatzea.

Batetik, bertsoa hizkuntzarekin egiten duzun jolas bat da, norgehiagoka dialektiko bat, baina jolasean arituta. Hizkuntza ariketa edo ariketa literario bezala ulertu daitekeena. Eta bestetik bertsoa komunikazioa da.
Inertziaz saio piloa egin, eta iristen da momentu bat egiten ari zarenaren zentzua galtzen duzuna. "Zer ostiatan ari gara? Zergatik eta zertarako? Jolas bezala bertsoa oso ongi dago, baina zer ari gara jendeari esaten, zer dugu eskaintzeko?" Une grisenetan hori pentsatzen duzun bezala, une argienetan sentitzen duzu "zerbaitegatik eta zerbaitetarako ari gara".
Huskeriei kantatzea plazer bat izan liteke txiste eta ariketa gisa, baina betetasun handiena berez esan nahi dituzun gauzak esaten dituzunean sentitzen da. Jendearekin konexio bat lortzen denean eta zuk esandakoak besterik ez bada jendeari pentsatzeko balio dionean, edo emozioak pizteko.

Bai, eta hori frustrantea da. Axalkeriekin saio onak atera litezke eta norberarentzat oso betegarria izan liteke hitz joko eta txisteen mundua. Baina momentu batzutan baduzu barruan zerbait esateko, baduzu zer eskainirik (eta sentsazio hori ez da sekula galdu behar, bestela alperrik ari gara). Eta aldiz ez daukazu gairik, ez dizute uzten zirrikiturik txikiena ere zuk nahi duzunik esateko.

Batzutan uste dugu bertsolaria bere pertsona izatetik kanpo dagoela. Eta hori ezinezkoa da. Zuk zure ideologiatik, zure sentsibilitatetik, zure desio eta tripako minetatik kantatzen duzu. Jendeari bertsotarako teknika irakatsi diezaiokezu, baina pentsatzen, arrazoitzen, eta gaiei buruzko ikuspegietan norberak heldu behar du. Hizkuntza eta bertso ariketak landu litezke, baina gero norberak duen aberastasuna norberarena da.
Bertsotan egitea ez da teknika bakarrik. Ez bada gai pentsatzeko, edo ez dakit zeren inguruan sentsibilitate pixka bat edukitzeko, ez badu grazi izpirik, berdin zait bertsotan hamar zortzi oso ondo kontatzea edo errimarik estuena erabiltzea. Baina hori lantzea zenbateraino da bertso eskolaren eginkizuna? Hori norberaren esku dago.

Prentsarik ez zegoen garaian bertsolariak prentsa ziren. Txirrita herri askotara informazioa iristeko modua zen, bere bertsoen bidez jakiten zen Kubako gerraren berri. Egun funtzio hori galdu du.
Ez dut uste bertsolariari iritzi lider izatea eskatzen zaionik, nahiz batzuek agian badiren. Ez dut uste bertsolaria apaiz edo politiko bat denik. Bere ikuspuntutik jendeari zerbait kantatzen dion norbait da. Uste dut hori dela emateko duena.
Gillermo Velazquez Mexikoko bertsolariak esaten du Mexikon bertsolariak mozkorren dibertitzaile izatetik iritzi lider izatera pasa direla. Hemen ez nuke hainbeste esango, baina bertsolariak esandakoak badu pisu bat: badelako norbait, herriz herri dabilelako eta herriari pultsua gertutik hartzen diolako. Herri baten jakinmin, haserre edo kezkak zein diren oso gertutik ezagutzen du. Eremu euskalduneko errealitatearen ikuspuntu zabal bat du.

Dexente baldintzatzen du eta nik nire burua nahiko mugatua sentitzen dut. Estereotipoa bertsolariak sujeritu eta jendeak sortzen duen zerbait da. Fosiltzen joaten da eta gero horren barruan mugitzea oso zaila da. Jendeak oso ezaugarri jakin batzuekin definituta baizauzka. Neska gazteak plazara atera ginenean oso jarrera harroa eta lotsagabea hartu genuen. Erantzun zale eta oso lotsagabe agertu ginen. Egoerak ere hori eskatzen zuen, eta hasieran inkontzienteki egiten genuen, baina gero jabetu ginen hamabost urteko bi neskatxek bertsolari kontsakratuei ez dakit zer zirika botatzea oso efektiboa zela entzuleen belarrietara.
Agian abusatu egin genuen jarrera horretatik, errazegi jo genuen horretara eta jendeak ere segituan sailkatu gintuen hor. Egun bertsozaleak jartzen didan ezaugarrietako bat hori da: zer erantzuna, zer prontoa, zer lotsagabea! Denborarekin irudi eta estereotipo horretan oso mugatua sentitu naiz. Ahalegintzen ari naiz aspaldi honetan, jendeari adierazi nahian hori bai baina hori baino askoz gehiago ere eskain dezakedala. Bestela, banoa. Baina behin zure kanpoko azala hain gogortuta dagoenean, azal horren barrenean mugitzea oso zaila da.
Beste gai eta tono askotan hitz egin dezakedala uste dut. Gainera estereotipo oso jakina edukitzeak sinesgarritasuna kentzen dizu. Komunikatzeko garaian jendeak oso gai umoretsutan eta zirikatzzaile eta oso lotsagabe ikusten banau, sentitzen dut ideologiaren munduko gaietan edo sentimenduen inguruko gaietan nik esan dudana ez dela sinesgarria nik, ez dela iristen hain ondo. Jendeak ez duelako espero.
Ez dut esan nahi estereotipoak egiatik ezer ez duenik. Gu lotsagabeak izan baginen, baina esajeratu egiten genuen. Ez dut bertsotan teatrorik egin izanaren sentsaziorik. Bertsotan nire zati handi bat doa.

Askotan hitz egin izan dugu Estitxu Arozenak eta biok horretaz. Jarreraz eta estetikaz ere biok oso antzerakoak ginen. Lekutxo bat egin dugun emakumeak kasualitatez gara elkarren antzerakoak? Edo ez dago beste eredu, beste estetika batentzat lekurik bertsolaritzan? Dakiguna da dena delakoagatik leku bat egin dugula. Orain nire ahalegina izango da txoko horretan lotsagabea bakarrik ez izatea, erantzun onak edo arrazoi onak bakarrik ez botatzea, abaniko zabalago bat eskaintzea, eta gero eta Maialenen zati handiago bat azaltzea taula gainean. Estereotipotan beti zati bat badoa, baina uste dut beste zati handi bat ezkutuan geratzen dela.
Hain justu zuen esterotipoetan falta dena ez al da alde "femeninoa"?
Hasteko esan nahi dut munduan nazka gehien ematen didaten hitzak direla "femenino" eta "maskulinoa", baina tira, erabili ditzagun elkar ulertzeko. Egia da Egañak esaten zuena, emakumeoi baloratu izan zaizkigunak "maskulinotzat" jotzen diren ezaugarriak izan direla. Ausardia, indarra, harrotasuna... Eta gure alde "femeninoa" behin bertsolaritzan txoko bat egin eta gero garatzen hasi behar dugula. Baina plazatan emakume gehiago dagoenean egongo dira emakume ezberdin gehiago. Orain lau katu gabiltza eta zaila da aniztasun handia egoten. Gizonezkoetan 30 daude, eta badaude kantakera, estereotipo, ideologia... ezberdinetakoak. Nesketan ez dago aukera hori.

Ez dut uste. Beti dago zerbait egiteko, gugandik hasita. Ni bilakaera naturalaren aldekoa naiz. Ez zait gustatzen eta ez zait egokia iruditzen behartzea. Garai batean egoki ikusten ez nuen bezala emakumezkoen saioak egitea, emakumeak bazeudela demostratzeagatik bakarrik. Aurrera pausoak naturaltasunez egiteak denbora gehiago eskatzen du, baina horrela hartzen du egoerak indar eta sinesgarritasun gehien. Egun gero eta emakume gehiago daude bertso eskoletan, eta plazatan berriz, hutsune bat dago.
Ez nuen espero, baina kanpoan egon naizen boladan entzun ditut komentario batzuk, ni joan naizenetik beste emakumeek plaza gehiago egiten dituztela diotenak, eta horrek zeregin dexente dugula adierazten du. Ez garai batean adina, baina oraindik antolatzaileek, beren sanoenean, "neska bat behar genuen eta zuri deitu dizugu" esanaz deitzen digute. Garai batean horrela zen erabat, eta orain beste errekonozimendu bat dugu. Pentsatu nahi dut deitzen didanak niri eta ni naizelako deitzen didala, eta ez emakume naizelako. Horren aurrean egin dezakegun gauza bakarra da emakume izateagatik deitzen diguten saioetan demostratzea bertsolari garelako gaudela han. Egoera naturalagoa den heinean normalagoa izango da hiru emakume dauden saio bat edo batere ez dagoena ikustea.