Euskal Herriko herrialdeen artean, neurriz zein biztanlegoz, Araba xikia dugu, bakarrik 2.800 km2, Nafarroaren seirena. Haatik, eta bere azalera Ipar Euskal Herria baino tikiagoa bada ere, hagitzez populatuagoa dago. Arabar biztanleria bizia baita, eta industriak jauzia eman ahal izateko garapen bizkorra eskaini dio, mendez mende eutsiriko kopurua denbora laburrean biderkatuz. XVI. mendean 60.000 biztanle zituen eta 2.000 urtean 280.000.

Populazioaren jatorriaren aldetik, bertzalde, estatistikek Euskal Herriko anitzena dela diote, soilik %37 bertakoa eta bertakoen seme-alaba izanik. Alta, hori baino kopuru handiagoa da kanpoan jaioena. Lehen, herrialdea industriaren faltan zelarik, Gasteizko egitura nahiz merkatalgune apalak erakartzen zuen nagusiki Gaztelatik zetorren etorkin poltsa. Tarte horretan, Gipuzkoa eta Bizkaiko hiriek arabarrez gozatu zuten, XX. mendearen lehen erdi aldeko lantegiak arabar herrietako gazteez elikatuz (Bilbo Handia, Goierri, Tolosa). Gero Gasteizek jasaniko aldaketa izugarriak jokoaren arauak aldarazi zituen. Herrien behititze ezaguna hiribururat bideratu eta herrialdea, emaile izatetik altzo bihurturik, bertakoak ez ezik milaka eta milaka etorkin ere labe modernoen magalean jasotzeko aukeraz baliatu zen.
Herrialdearen desoreka, baldintza berberak eragina, ikaragarria da; Araba, hein handi batean bederen, Gasteiz baita, arabarren hiru laurdenak Euskal Herriko bigarren hirian biziz. Honen ondorioz, hiriburutik at gelditzen diren hirurogeita hamar mila lagunak eskualdeburu batzuetan nahiz hamaika herrixketan bizi dira.
Dena den, eta ene lagun baten erranetan, «aspaldian Arabako herriek bizitza propioa zuten, baina poliki-poliki hustu egin dira, hiriburuan eta herri handietan metatuz. Orain, berriz, alderantziz gertatzen ari dela dirudi». Honela da, eta jarraian historiak eskainiriko zenbait datu erakutsiko ditugu.

Izen hau daraman agiri zaharra garrantzitsua da arabar historian, zeren eta ordaindu beharreko zerga honek (burdin kopuru bat) Arabako lurralde gehienen berri emaiten baitigu. Eskualde eta, orokorrean txiki samarrak ziren herri izenak bertan agertzen dira, egun desagerturik dauden etxe multzoak edota hainbatetan deituraz dexente itxuraldatu direnak, garaiko hirixkak barne.
Ezin ahantzi, bertzalde, agiri horren testuingurua, orduko Araba Iruñeko erresumako lurralde bat baitzen, Antso IIIa, «Handia»ren eskuetan zegoena. Ildo beretik, herrialdea ez zen muga bat, nafar antolaketaren baitan kokaturiko eskualde multzoa baizik. Zenbait egile kezkatu da agiri honetaz, erraite baterako Fita, Knörr, Mitxelena edota Caro Baroja. Joseba Intxausti izan da, baina, duela hamar bat urte paper zaharraren datuen bitartez nahikoa kartografia definitiboa zehaztu duena. Bertan islatzen dena herrixka, auzo txikiz osaturiko mundu sakon itzela da, mendebaldeko euskaraz bizi eta bilgune handirik ez zuen hagitz dentsitate eskasako populazioa arabar konstelazioan barreiatua.
Egungo Andoin «Anduiahin» zen, oroit Gipuzkoako Andoain eta Biarnoko Andoins, duela 2.000 urteko Akitaniako «Andossus» gogorarazten duena; bidenabar egungo nafar Andosilla ere «Andossella» zen «reja»ren garaian. Halaber, «Angelu» izeneko herrixka dugu, lapurtarra bezala. Hor dira arabar Basauri («Basahuri», Uda-Trebiñon), Gernika, Lasarte, «Harizavalleta» (Aretxabaleta), Elgorriaga, Markina (egun, Markinez) eta bertze.
Denboraren poderioz buruturiko aldaketa, era berean, ongi jasotzen da. Izan ere, agiri honetan Biasteri, Dulantzi, Agurain eta Gasteiz deitzen ohi zirenek bizirauten zuten, oraindik ere Laguardia, Alegría de Alava, Salvatierra edota Vitoria modukoek ordezkatu gabe, alegia. Komunioi alderdiari «Ossingani» zeritzaion, errioxar mendebaldeari «Olhaerrea». Gasteizko eskualdeak «Malizhaeza» eta «Harhazua» zuen izena, Dulantzikoak «Hiraszaeza» eta Aguraingoak «Hegiraz».
Gerardo Lopez Gereñukoak erakutsi zuenez (1989), egungo erdarazko Antezana «Andiggana» zen, Alborcoin «Albergoihen», Ali «Ehari», Armiñon «Aramingon», Arrizala «Harrizavallaga», Uda-Trebiñoko Busto «Bustia»...


1200eko konkista-guda pasaturikoan, 1348ko izurrite beltzak Erdi Aroko irabazpen demografikoak desagertarazi zituen moduan, XVI. mendearen gorakadaren ondorengo klima aldaketak eragin zuen XVII. mendeko eguraldi hotz-hezeak Araba lehenagoko egoerarat eramanen zuela zirudien. XVIII. mendean, berriz, hazkunde demografiko ikaragarria eman zen. Hasieran gerrate batzuk pairatu arren (1701-1714), aduanek Ebron jarraitu zuten, hamarkada luzeetan garapen sozioekonomiko baikorra gauzatuz. Honek, halere, ezin ditu jite handiko arazo larriak ezkutatu, arabar herrialdeak erakusten duen nolabaiteko ezintasuna lekuko, matxinadak barne. Era berean, hazkunde horren bidez aberastu ziren XIX. mendean foruen aurkako joera tinkoa plazaratuko zuten indarrak.

Juan Madariaga Orbea ikerlariari jarraikiz (1995), frantziar iraultzaren aitzindaritzat hartzen ahal dugun Gasteizko matxinada 1738an hasi eta 1742-1748 artean gauzatu zen. Alta, bertako merkatariek handikien aurka burrukatu eta, jende xumearen laguntzaz udal karguetan ordezkatu zituzten. Espainiar armadak, dena den, hamar urtez luzatu zen aldaketa sozial hau deuseztu zuen, lehenagoko egoerarat itzularaziz.
Ez da harritzekoa, giro horretan, merkatalgintza murrizten zuen Madrilek 1802an sinaturiko dekretuak ezinegona areagotu izana. Módenes gobernadorea arabar garraiolariak espetxeratzen hasi zen, agindu zentralisten arabera denak kontrabandistak zirelakoan. Iskanbilaren ondorioz, halere, alde egin behar izan zuen, guda karlista arte tirabira konpontzeke geldituz.
Estatua ere egoeraz jabetu zen, asmaturiko zerga berrien bidez bere egiturak sendotuz. Horretarako, «nuevo estado borbónico» deitu ohi denak errealitatearen irudi zehatza behar zuen, ez ordurarteko ezosoa. Hori dela medio, 1787. urtean «Censo español executado de órden del rey comunicada por el excelentisimo señor conde de floridablanca, primer secretario de estado y del despacho» burutu zuten. Errolda horretan datu soziologiko interesgarriak irakurtzen ahal dira, adibidez oraindik nahikoa euskalduna zen Arabak 71.000 biztanle zuen, Lapurdiren gisa. Inoiz ezkontzen ez zen emakumeen multzoa Gipuzkoako kopuruaren erdia zen, eta arabar errioxan %3 bakarrik... Antza denez, bertze euskal lurraldeetan gorakada ekonomikoa nabarmenagoa zen Araban baino. Horregatik Gipuzkoa eta Arabako goi mailako kargodun batzuek projektu bat prestatu zuten, haien ustez ia tokirik gabe bizi ziren milaka gipuzkoarrendako herriak sorrarazteko plangintza landua, arabar herrialdea berpopulatu asmoz. Hori hagitz eraginkorra izanen zen, ekonomia arloan ez ezik, euskararen egoeran ere. Haatik, Madrilek projektua debekatu zuen. Mende haren amaierarako, aldiz, eta «eraztuna» moduko neurri errepresiboen bidez (Dulantziko testigantza, orduko Mendibilek idatzia), Uda-Trebiño nahiz Mendialdea erdaldundu eta Gasteizko Lautada elebidundu zuten.

1936ko gerra ondorengo hamarkadan Bizkaia nahiz Gipuzkoako industria berpiztu eta haien ekoizpena biderkatu zen, langileen egoera, berriz, ikaragarri okertuz.
Interes ekonomikoek ordurarte nahikoa bazterrean utziriko Araba (argindar sare nagusi guti, trenbide ahulak Madril-Irun salbu), halere, esnarazi zuten. 1936 baino lehen Gasteizen metal eta kimika arloko lantegi xumeak zeuden, Araian bertze zertxobait, asfaltoa Maeztu alderdian eta arnoarenak Biasteri edota Oionen. Hots, Araba industria gutxien zuen euskal herrialdea zen, Zuberoaz landa. 1947an, baina, aldaketa deika ari zela erraiten ahal da, data hartan hamar elkarte anonimo sortu baitziren, aurreko urtetan agerturiko diru kopuruak hondarraren gisa geldituz.
Lehen bultzadatxo hark eztanda egin zuen 60ko hamarkadan. Izan ere, ordutik egun arte arabar populazioa Hego Euskal Herriko %7 izatetik %10erat pasa baita, eta zer erranik ez arabar populazio horren eguneroko lanaz ari bagara.
1960tik Hego Euskal Herrian lanean ziharduen lagun kopuruaren gorakada orokorra izan bazen ere, jauzirik aipagarriena Araban eman zen, frankismoaren amaieran aktibitate tasarik tikiena izatetik altuena erdiesterat egoera irauliz. Honela, industrian aritzen den arabar populazioa, ehunekotan, Hego Euskal Herriko handiena da, Bizkaiak zuen nagusitasuna 70eko hamarkadan bereganatuz. Alde honetatik Gasteiz eta Laudio aldea nabarmentzen zaizkigu.
Bertzeak bertze Ollora edota Zarateri jarraikiz, prozesu honetan Arabako Foru Aldundiak harturiko erabakia azpimarratu beharra dago, zeren eta 1960ko aldaketak garai hartan industria enpresariei lur merkea erosteko baliabide ezin hobeak eskaini baitzizkien. Era berean, 1963an «Plan General de Ordenación Urbana de Vitoria» izenekoa sinatu zen. Bigarren guda karlista aurretik (1875) Gasteizek 17.000 biztanle zuen eta 1965ean 105.000. Bada, egun azken kopuru hau bikoizturik azaltzen zaigu, bertze inon gertatu ez dena, alegia. Eta are gehiago, 1960-1970 tartean ere, hamar urte eskasetan, Gasteiz eskualdeko populazioa bikoiztu zen, 1972an bertako «Lakuako ACTUR» aprobatuz