Zumaia eta Getaria arteko itsasgaineko bidea oso polita da, begiratoki askorekin, nahiz eta batzuetan jausten diren harriengatik moztuta egon.
Laster "Getariako Arratoi" ospetsua ikusteko aukera izango dugu; bertaratzeko, herria hasi aurretik dagoen ezkerreko bidea har dezakezue (portura doana), eta mendiaren bidetxoa zabalik badago segitu, baina talaia izugarri hau oinez egitea gomendatzen dizuegu. Getaria euskal kostalde osoko herririk politenetakoa dela argi dago.
Kostaldeko errepidetik jarraituz, Getaria eta gero Zarautz herri turistikoa dugu. Berau zeharkatu eta atera ostean, Orio gainera igotzen hasiko gara. Hori bai, Orio herrira zuzen joan beharrean, lehenbizi mendatean bertan eskuinera desbideratuko gara, Aia-Pagoetako parkea norabidean. Era honetan, paisaia arbolatsuan zehar doan bideak askaldegi handi baten ondotik pasaraziko gaitu, mendatetik 3,5 km.tara Pagoeta natur parkearen sarrera aurkitu arte (ezkerrerako bidea beherantz).
Orio mendatetik ekarri dugun bidean aurrera, lau kilometrotara Aia dugu, Pagoeta kokatzen den udalerri zabalaren herrigunea. Gipuzkoako udalerririk handienetakoa eta batik bat menditsua.
Aia ezkerrerantz zeharkatu ostean, bidaiaren bukaera 10 km. beranduago dugun Orio da, ongi etorria ematen diguten arrantzontzien ondoan. Herriari kolorea eskaintzen dioten ontzi hauek sarrerako zubiaren alboan ikus ditzakegu, Oria itsasadarraren gainean.

Getariak herri txiki bati eskatu dakiokeen guztia dauka: Gipuzkoako lehenbiziko hirietakoa, pertsonaia oso garrantzitsuen sorterria, inguru zoragarria, monumentu natural eta artifizial ederrak, herri-giro polita eta gastronomiarako zaletasun nabaria.

Lehenago ere bai, baina batik bat 1209an Alfonso VIII.ak gotorleku hiri gisa fundatu zuenetik, Getaria beti itsasoari begira bizi izan da, batik bat baleanarrantzan nabarmenduz (hiriko armarria ikustea besterik ez dago). Bere izena "Kea" eta "Erria" hitzetatik omen dator; izan ere, San Anton mendia arerioen edo baleen presentzia zelatatzeko talaia pribilejiatua da.
Arrantza eta nabigazioaz arduratzearen ondorioz zenbait pribilejio jaso zituen. XV. mendean orduan irla zen San Anton ("Getariako Sagua") eta portuko etxeak lotu zituzten, herria ordenatuki garatzen joanez.

Getaria arrantzale, itsasgizon eta nabigatzailez osaturiko herria da. Esaterako, 1711n Domingo Bonaetxea jaio zen, Polinesiako lehen esploratzaile eta Tahitiko konkistatzailea izan zena. Itsasoaz arduratu ez, baina mundu osoan ezaguna izan zen Cristobal Balenciaga "jostunen artean jostuna" ere Getariako semea zen, eta bertako hilerrian hilobiratua dago.
Baina munduan zehar herri honen izena ezaguna bada munduari bira egin zion lehenbiziko nabigatzailearen sorterri izateagatik da. Getariako armarrian ere munduko esfera ageri da, "Primus Circunderisti me" esaldiaz inguraturik.
Juan Sebastian Elkano 1487an jaio zen, eta 1519ean bost itsasontziz bere abentura fantastikoari ekin zion, Magallanes-en agindupean. Hau 1521ean Filipinetan hil ostean (indigenen aurkako borrokan) eta hiru untzi galdu ostean, Elkanok espedizioaren agintea hartu zuen. 1521eko abenduaren 21ean Tidor-etik bipiatutako Victoria ontzian 47 europar eta 13 indiar irten ostean, Sevillara, 1522ko irailaren 6an, 18 gizon besterik ez ziren iritsi (espedizioa hasi zuten 265 gizonen izenak beraien omenez jasotako Getariako monumentuan daude).

Errepidearen alboan, herria, Malkorbe hondartza eta portua dominatuz, Elkanoren monumentu handiosoa dugu, "Samotraziako Victoria"n inspiratutako brankako irudi batek burutzen duen 1922ko lana. Alboan dugun Aldamar parkean, frontoia, udaletxea, turismo bulegoa eta "Hemen" arte galeria ditugu, errepidearen bi alboetan.
Hemendik aurrera porturantz jaisten diren San Roke, Elkano, Nagusia eta Aldamar kale paraleloek osatzen duten alde zahar atsegina zabaltzen zaigu. Alde zaharraren ezkerrean dugun Gaztetape hondartzatik gertuen dagoena San Roke da, eta bertan "etxe gotikoak" deitutakoak ditugu, 29-35 zenbakien artean. Hauen pean txakolinerako kupelategi zaharrak gordetzen dira, sabai ojibalekin. 35ekoa osorik dago.
Elkano kaleak herriko eraikinik esanguratsuenetakoak gordetzen ditu; horrela, arrantzale etxe estu, garbi eta koloretsuen artean XIX.eko Romero etxe aipagarria dugu. Kale Nagusian berriz, etxe tipikoen artean bi jauregi nabarmentzen dira, udaletxe zaharra 3. zenbakian eta etxe barrokoa, 33.ean, baina batez ere, erdigune osoa dominatzen duen Salbatore eliza.
1429an amaitu eta XV.etik aurrera handitutako gotikoaren perla honek hiru nabe eta sabai ojibal oso lerdenak ditu. Bi ate eta beste hainbat dorre ditu (zaharrena Inkisizioarena, iparraldekoa). Gaur egungo dorreak sei gorputz ditu eta 1755ean bukatu zen; bost urte beranduago tximista batek sabaia hautsi eta teilatu arrunta jarri zioten. Eliza honetan, 1397an gipuzkoar herrietako ordezkariek Gipuzkoako Anaiartea eratu zuten. Dena den, beste tenplu batzuekiko desberdin egiten duena zera da, kaleen trazadura dela-eta, bere barrua aldapan dagoela, gora begira eta egitura irregularra duela. Benetan bitxia.
Baita ere, eliza bera harresien zati zenez, kaletxoetako bat (Katrapona) bere azpitik igarotzen da, defentsa bateria bat jartzea ahalbidetuz. Elizaren hormen artean estuturik, Zarautz eta Olasotarren Erdi Aroko dorretxea aurkituko dugu. Izen bereko kalean aintzinako Aldamar dorrea azpimarratuko dugu, frontoiaren atzealdean. Kale berean, 12an, Balenciagaren jaiotetxea dugu.
Azkenik, merezi du hondartzan eta kaian zehar paseotxo bat egitea, hain famatu den Getariako txakolina dastatzen dugun bitartean. Bertatik herriaren beste ikuspegi eder bat edukiko dugu. Kaia eta "Sagua" elkartzen diren lekuan arrantzaleen monumentua dago.

Kondairaren arabera, Keta arrantzale gazte eta galantak, Itegi eta Alsakarteko andereek bere maitasuna lortzeko hasi zuten hil ala biziko borroka ikustean, ikaraturik jainkoei harri bihurtzea eskatu zien, San Anton mendia sortuz. Borrokalari biek, hau ikusita, damututa eta tristeturik gauza bera eskatu omen zuten, eta horrela alde batean Haitzakoarria eta bestean Itegi punta sortu ziren.
Kondairak kondaira, gaur egun San Anton parke handi eta zoragarri bihurtutako itsasoaren gaineko talaia izugarria dugu. Oinezko bidetik igoz, ohartzen bazarete, haitz baten gainean zizelkatutako emakume baten irudia ikusiko duzue.

Getariatik gora, Santa Barbara auzoan (ikus ibilbidea), oinezko bidea hasi eta 100 metro ingurura, eskuinera eta pixka bat gora doan lurrezko bidezidorra hartuko dugu, geroxeago galtzada moduko bat bihurtuko dena.
Bide honetan zuzen eta beherantz segituz, urrunean jada ermita ikusiko dugu. Baserri batzuetara iristean ezkerrera egin eta bertara ailegatuko gara, guztira ordu laurdeneko paseoan. Bertatik Zarautz eta bere hondartzako bista ederrak ditugu.

Aiako udalerrian zabalduz, turismo gune oso garrantzitsua den gipuzkoar kostaldetik gertu, inguru honek lasaitasun-uharte ederra osatzen du.

9.000 hektareako parke honetan, Gipuzkoako Foru Aldundiaren esku gaur egun, azken mendeetako giza presioa txiki samarra izan da, eta ondorioz, baso zabal eta aberatsa gorde ahal izan da.
Horrenbestez, faunaren inguruan, azeriak desagertu egin badira ere, 1982ko azterketa batek 20tik gora ugaztun (basurdeak, basakatuak, katagorriak...), bederatzi anfibio eta narrasti eta 46 hegazti mota aurkitu zituen. Dena den, animalia hauetako batzuk (ugaztunak batez ere) gauez ateratzen dira bakarrik, eta, beraz, berauek ikustea ez da oso erraza.
Florari dagokionez, urte horretako ikerketan 341 espezie aurkitu zituzten, baina segur aski gehiago daude, eremu pribilejiatu batean gaude-eta. Bertako espezie garrantzitsuenen artean artea, gaztainondoa, gorostia, hagina, haritza, lizarra, pagoa (jakina!), urkia eta abar aipa ditzakegu.

Parkearen sarrera nagusitik (iristeko ikus ibilbidea) hurbil Iturraran baserria dugu, kotxea utz dezakegun aparkalekuaren ondoan. Baserri hau gaur egun parkearen harrera gune eta interpretazio zentroa da, eta berez Gipuzkoako baserririk zaharrenetakoa dela dirudi, XIV.ean jada esistitzen baitzen. Gaur egun duen itxura orain dela lau mendekoaren antzerakoa da.
Baserriaren ondoan lorategi botaniko interesgarria dugu, bertan hainbat espezie ikusteko parada izanez. Honen erdian hain zuzen, Agorregirantz zuzenduko gaituen bidezidorra hasten da, sigi-sagan eta beherantz. Bidea oso ondo seinalizaturik dago eta ez dago galtzeko arriskurik. Azkenik, ordu laurdeneko paseoaren ostean, uraren soinua entzungai dugula, burdinola ikusgarriaren ingurura iritsiko gara.
Agorregi XV. mendean dagoeneko funtzionamenduan zegoela dirudi, XVI. erdialderako, ur emari txikia zela edo beste arrazoiren bat medio, lanari utzi bazion ere (errotek bere horretan jarraitu zuten). 1754an, Joaquin Lardizabalek, Laurgaingo jauna zenak, berriz ere martxan jartzea erabaki zuen, gaur ikus dezakegun lan bitxia eginez.
Izan ere, lau presen bidez Mindiko erreka eta Giltzur-Iturriko errekatik ateratako ura bi altura ezberdinetan kokatutako ur biltokik jasotzen zuten, makineria konplexua mugitu ahal izateko (bakarrarekin uraren indarra ez baitzen nahikoa). Berrikuntza nabaria izan arren, kalkulu batzuk txarto egiteagatik, ez dakigu burdinolak inoiz funtzionatu ote zuen (ondoko errotak bai).
Funtzionatu ala ez funtzionatu, egia dena zera da, hau dela Gipuzkoan geratzen diren antzinako burdinoletako bat, bakanetako bat, eta horregatik bakarrik, bere itxura bitxi eta ikusgarriarengatik, eta kokatzen den inguru ederrarengatik, bisitaldia merezi duela. Zabalik: 10:00-14:00 artean urtean zehar igande eta jai egunetan; uztaila eta irailean asteburuetan; abuztuan egunero (astelehenetan izan ezik) 10:00-14:30 eta 16:00-18:00 artean. Noski, hau parke zabal honetan egin dezakezuen ibileretako bat da, besterik ez, basoak beste txoko interesgarri asko gordetzen dituelako.