Zumaiarako errepidean goazela lehenbizi Zestoara desbideratuko gara eskuinera, 5,5 km. beranduago bainuetxeak ospetsu bihurtutako herri honetan sartzeko. Zestoako erdigunean, galtzada bat igaro eta eskumara aldapa luze eta gogorra jaisten dela ikusiko dugu; bertatik jaitsi, zubi bat pasatu eta eskuinerantz, handik 200 metrotara herriko bigarren eraikin ospetsua aurkituko dugu: Lili Jauregia.
Oraindik ere herri honen inguruan hirugarren gune bat bisita genezake: Ekain haitzuloaren pintura garrantzitsuak (Lili ondoko bidean Sastarrain Baserri-Eskolaraino joanda), baina tamalez bisitarientzako itxita dago.
Lehenbizi herriguneraino eta geroago N-634 errepideraino itzuliz, 1,5 km.ra Urolaren itsasederrak Zumaiarako ongi etorria emango digu (erdigunea gure ezkerrean geratzen da). Herria Donostiarantz zeharkatuz, laister gure ezkerrera bertako itsaspadura eta ondoko hondartza ikusgarrien albotik pasako gara.
ZESTOA
Zestoa hainbat auzotan sakabanatutako udalerria da, horietako zaharrena (erdigunea bera baino gehiago) Aizarna izanik. Jakina denez, Zestoaren ospea XVIII. mendean aurkitu ziren urberoen ondorioz dator (Gezalaga iturrian jaio eta sodio, sulfato eta kloruroan aberatsak), 1804. urtean bainuetxe ospetsua eraikitzea ekarri zutenak, eta XIX. mendean zehar eta XX.aren hasieran oso modan jarri zirenak.
Ikustekoak
Zestoako erdigunean, nola ez, herria ospetsu bihurtu duen Bainuetxea nabarmendu behar dugu, honen inguruan jasotako eraikin multzoa. Honez gain, Zestoak bestelako monumentu interesgarriak ditu, adibidez aintzinako harresietatik geratzen diren San Jose eta Inmaculada ateak, Cesareo Diaz kalearen bi muturretan.
Andra Mariren Jaiotzaren eliza XVI. mendekoa da, horren erdialdean suntsitu zuen (herriaren zati handiarekin batera) sute baten ostean berreraiki baitzen. Halere, elementu batzuk (dorrea XVIII.ekoa) beranduago burutu ziren. Udaletxean Gipuzkoako Batzar Orokorrak bildu ziren, eta horren ondorioz, gela batean herri bakoitzari zegokion jesarlekuak gordetzen dira. XVIII. mendekoa, arkupe eta armarria ditu.
Jauretxeei dagokienez, plazan bertan dauden Iraeta eta Lizenziadokua (biak XVI.ekoak), Portalekua edo Jantzi-Etxe (XVI. mendea) eta beranduagoko Aritxe Zaharra (XVIII-XIX. mendea) azpimarra ditzakegu. Azkenik, erdiguneko bidegurutzean bertan harrizko gurutze ikusgarria ikusiko duzue.
Lili Jauregia
Herriaren behealdeko Zubiaurre zubiaren eskuinaldean (ikus ibilbidea) leku polit batean Erdi Aroko jauregi-jauretxe ederra jasotzen da, izatez bi etxe direlako, bata bestearen kontra, Lili Jauregia eta Lilibea Jauretxea. Gaur egun baserri gisa erabilia, Lili-Idiakez familiaren ondarea zen etxe eder honek gotiko-Birpizkundeko estiloan harlanduz eginiko monumentu defentsibo oso interesgarria osatzen du. Ohar zaitezte adibidez leiho bikoitzetan.
Ekain Kobazuloa
Lili Jauregiaren ondotik doan bidetik (ikus ibilbidea) Sastarrain Baserri-Eskolara iritsiko gara, eta honen atzeko zelaian hainbeste hika-mika sortzen dituen haitzulo honen sarrera agertuko zaigu (bisitarientzako itxita dago). 1969an aurkitutako 150 metroko luzeradun haitzulo honek Goi-Paleolitikoko animalien pintura eta grabatu oso garrantzitsuak gordetzen ditu (zaldiak, oreinak, arrainak...).
Gertatzen dena zera da, nahiz eta Zestoatik oso hurbil egon, koba bera Debako udalerrian kokatua dagoela (Deba herria oso urruti egonik), eta bi udalak, bakoitza bere aldetik, pinturak (beti ere kopiak, inoiz ez orijinalak) turistikoki ustiatzeko proiektutan ari dira; ikusiko dugu zer gertatzen den.
ZUMAIA
Jatorriz Narrondo eta Urola ibaiek bat egiten duten lekuaren inguruan sortua, azken hau itsasoratu baino ehundaka metro batzuk lehenago alegia, Zumaiak bi alde behintzat nahikoa ezberdin erakusten ditu. Horrela, Urolaren bokalearen ezkerraldean alde zaharra eta herria beraren zatirik handiena kokatzen den bitartean, eskumaldea inguru naturalak betetzen du ia osorik, Santiago hondartza eta itsaspadurak hain zuzen. Giza eta natur elementu edo alde bi hauek Zumaiaren izaeran eragiten dute, baina tamalez, bietako bat (padura) desagertzear egon daiteke, bertan kirol-portua egiteagatik.
Laburpen historikoa
Aipatutako moduan Zumaia bi ibaien biltokian jaio zen, monastegi baten inguruan. 1292ko lehen berriek behintzat Santa Maria izeneko monastegi hori aipatzen dute, dirudienez gaur egungo parrokia altxatzen den lekuan. 1347tik hiri, denbora aurrera joana ahala herria garatzen joan zen, Gaztela eta Flandria arteko merkataritzarentzako portu izateak eta Santiagoko Bideko kostaldeko igarotokia izateak lagundurik. Geroago, mende gorabeheratsuak ezagutu ostean, mende honen hasieran turismoa ezagutuko du, kostalde gehienak bezala (Zestoako Bainuetxetik ere gertu dago), garapen handia jasanez.
Ikustekoak
Debatik gatozela, eskuinaldean Narrondo ibaiaren azken metroak laguntzen ditugu, bertan hainbat txalupa koloretsu ikusiko ditugula. Herriaren alde zaharrean sartu edo errepidea segitzeko bidegurutzea dominatuz berriz, Foronda Kultur Etxea guri begira geratzen zaigu, XX. mende hasierako almenadun gaztelu dotore itxuraz.
Bidegurutzean bertan dugun Turismo Bulegoa atzean utziz, ezkerrerantz San Jose kalean Ubillos Jauregia topatzen dugu, alde zaharreko lehen monumentu azpimarragarria. Jatorrizko dorretxeari XVI.ean beste dorre bat eta patio ederra gehitu zizkioten, Birpizkundeko estiloa jarraituz. Bere ondotik hurbil dagoen Arritokieta Ermitaraino igo zaitezkete, hiriko zaindariaren babesleku atsegina.
San Jose kaleari jarraikiz segituan izen bereko karmeldarren komentua ikusiko dugu, 1609an fundatua, eta berau inguratuz Udaletxea, Foruen Enparantza presidituz, alde zaharraren bihotzean. Une honetan, herri askotako alde zaharretan gertatzen den bezala, onena pixka bat galtzea izan daiteke, norabiderik gabe paseatzea, kasualitateak txoko eta altxor izkutuak aurkiaraztea ekarriko digulako, Intxaurtxoetako Kalestua esaterako.
Paseo horretan ezinbestez aurkituko duzuena gotorleku itxurako San Pedro parrokia da. Harlanduz egina, bere eraikitzea XIII-XIV.ean hasi zen, baina dorrea XV. mendekoa eta sabaiak XVI.ekoak dira. Barruko nabe bakarrean eta gurutzeriako sabai ederraren pean altxor bat baino gehiago gordetzen da: flandiar triptiko bat, XVI.ean Juan de Antxietak eginiko erretaula nagusia edota eskaintza-ohol margotua (1475eko Gibraltar-eko itsas-batailaz), besteak beste.
Parrokiaren ondoan Ganboatarren Jauregia dugu, egin zenetik oso aldatua baina Erdi Aroko elementuak kontserbatzen dituena. Aipatzeko moduko beste jauretxe batzuk: Goikotorre (defentsa dorrearen elementuak geratzen dira), Torreberri (kanpoko hormak bakarrik), Olazabal (hareharrizko eta armarridun jauregi ederra) eta Kondekua (burdin forjatuzko balkoia).
Alde Zahar gehiena zeharkatu ostean Amaia plazara iristen gara, eta bertan ezkerrerantz hain zuzen, Itzurun hondartza garbi eta ederreraino eramango gaituen bidea hasten da. Ondoko beste bide batetik berriz, barrualde ederra duen eta begiratoki aparta den San Telmo baselizaraino iritsi gaitezke (XVIII.eko erretaula errokokoa). Beste aukera bat plazaren ondotik, Urola itsasoratu arte laguntzea da, beste aldean padura ikusgarria eta pixka bat aurrerago bere atzeko Santiago hondartza fina behatzen ditugun bitartean.
Paseoaren azkenaldean, itsasbarra hasi aurretik aipatzeko moduko beste bi eraikin ditugu: "Kresala" Beobide Museoa (zumaiar egilearen lanak ikusgai) eta Paola itsasargia, mendiska-balkoi baten gainean ezinhobe kokatua. Puntu honetan ibai ondotik atzera egin, Narrondo ibaiaren bokalean bertan oinezkoentzako zubi batetik Gernika Ibilbide atseginean zehar paseatzen jarraitu, eta berriz ere ezkerretik Urola zeharkatuko dugu, Zumaiako naturgunerik ikusgarri eta interesgarrienean sartzeko: padura.
Zigortutako ingurune honek (kirol-portua 2003. urterako bukatua egongo omen da eta dagoeneko paduraren beheko erdia betetzen du), itsasaldiaren arabera aurpegi bat ala beste bat erakusten du, baina biak ederrak, eta horrez gain padura eta dunek ekosistema bakana osatzen dute, beranduegi izan baino lehen bisitatzea gomendatua.
Padura eta hondartzaren artean Santiago ermita (XIII. mendekoa eta Zuloagak erosia) eta "Santio Etxea" Zuloaga Museoa konplexua kokatzen da, eibartar egile ospetsuaren lanez gain Goya, Zurbaran eta beste batzuenak ere erakusten dituena. Errepidearen beste aldean aldiz, "Laia" Euskal Herriko Artisau Produktuen Museo-Denda, nekazal munduko tresna eta produktuak ikusgai eta salgai dituena. Azkenik, Santiago hondartza zabala eta hondar finekoa geratzen zaigu, Getariara bidean.