Joxe Mallea-Olaetxek liburu bitxi bat argitaratu berri du Renoko Unibertsitatean, Ipar Amerikako Far Westeko euskal artzainek zuhaitzetan egindako marrazki eta idatziak jasoz. Arboglifo deitzen diren hauetako ehunka jaso ditu. Gazte haien bakardadea, problematika eta bizimodu gogorra islatzen dute zuhaitz hauek. "Lertxunen bidez hizketan" du izenburua munduan bakarra den lan honek.
Joxe Mallea-Olaetxe Bizkaiko Munitibarkoa da, baina 1964tik Ipar Amerikan bizi da, gaur egun Renon. Historian doktoratu eta euskal ikasketak egin zituen Renon. Bere emaztea Sara Velez kolonbiarra bertan ezagutu zuen. Renoko Unibertsitateko argitalpen zerbitzuan egiten du lan Sarak eta bera arduratu da liburuaren argitalpenaz. Berarekin hitz egiteko aukera izan genuen. "Renoko Unibertsitateko argitalpen zerbitzuan euskal gaiei buruzko 44 liburu argitaratu ditugu jadanik. Gehienak ingelesez, baina itzulpen batzuk ere badaude, eta bi hizkuntzetan ere bai, adibidez Mariasun Landaren ipuinak euskaraz eta ingelesez", dio Sara Velezek.
Bere senarraren, Joxe Mallea-Olaetxeren liburua irailaren bukaeran argitaratu zen. Oraingoz ingelesez kaleratu du, Renoko Unibertsitatean horretarako erraztasunak izan dituelako, baina euskaraz ere laster argitaratuko da, egilearen nahia hori baita. Eusko Jaurlaritzaren laguntza du horretarako. Euskal artzainek zuhaitzetan, batez ere lertxunetan, idazteko errazago delako, egindako marrazkiak eta idatziak jasotzen ditu liburu honek. Peru eta Mexikoko artzaien lanak ere jasotzen dira liburuaren atal batean. "Nire senarra 13 urtez aritu da mendira atera eta zuhaitzetako marrazkiak eta testuak bideoz eta argazkiz jasotzen. Batez ere Nevada eta Kaliforniako estatuetan, baina Oregon eta Idahon ere lan egin du", esan digu Velezek.
Nola ekin zion liburuari1987an? Egilea mendizalea izanik betidanik joan izan da mendira eta kamera eramaten zuen naturaz gozatzeko. Horrela hasi zen marrazki eta idatziak zeudela konturatzen. Ez zuen jakin zer ari zen ikusten zuhaitzak ondo aztertzen hasi arte. Hasieran ez zen konturatu idatzietako asko euskaraz zeudela. Bera baserritarra izanik, artzainekin harremanetan jartzeko erraztasuna izan zuen, bere kultura eta bizimodua ezagun zituelako. Artzain zaharrekin hitz egin zuen. Gainera euskara, gaztelania, frantsesa eta latina (elizan ikasi zuten artzain haietako askok) ezagutzearen abantaila izan du Mallea-Olaetxek. Eta artzainek ingelesez ulertzen zutena fonetikoki interpretatzeko gai da. "Espero ez zuen giro batean hasi zen lanean. Honen inguruko argazki liburu bat bazegoen, baina egileek gaztelania gutxi zekiten eta ez zekiten zer zen hura. Joxek liburua egitea erabaki zuen eta orain eskuartean dugu", dio bere emazteak.

Lertxunetan ageri diren ehunka testu jaso ditu. Testu hauek motzak dira orokorrean: "Gora Euskadi", izena edo inizialak eta data da arruntena, "Mi linda pocholita se llama Margarita, es linda, pero es mariquita"; "Aquí se necesita mujer, eso solo preocupa a los pastores"; gero beste aldean beste artzain batek erantzuten du: "Aquí mas vale la vida que unos dolares"... Luzeagoak ere ikusi ditu: "Nicolas es un hombre honrado porque nunca ha parido y tampoco ha estado preñado". Euskaraz ere asko daude. "Ni nas Bernardo Tokua, urte asko...", "Gerla 1939...". Gaika bildu ditu egileak: hizkuntza, politika, aberria, bizimodua, sexua, giza eta animalien marrazkiak... Honekin batera artzainen lan tresnak eta euskal emigrazioa ere aztertu ditu. Testu zaharrenak 1890ekoak dira. Kontuan izan behar da zuhaitz hauek ez direla askoz gehiago bizitzen. Hala ere izkribu gehienak 30, 40, 50, 60 eta 70eko hamarkadetakoak dira, Amerikara emigrante gehien joan zeneko urteak. Lan original honek 94 argazki eta marrazki ditu.
"Zuhaitz hauetako marrazki eta testuen bidez, benetako ipuin errealista margotu zuten artzainek. Mendiko bakardadean nola sentitzen ziren, gazte haiek nola bihurtu ziren gizon, zer ikusten zuten Amerikako kulturatik... ", dio argitaratzaileak. Nekazaritzaren garapenean garrantzi handia izan zuen eta gutxi aztertu den emigrante taldea ikertzen du.
Zergatik zuhaitzetan? Beharbada artzainek bere bakardadean eskura zuten lekua zelako. Gero batak bestearena ikusita elkarrizketak sortzen ziren enborretan. Bere bizimoduaz kexatzeko modua zen, jasotako tratu txarraz. Beste kasu batzuetan zirikatzeko, adarra jotzekoak dira izkribuak.
"Kultur fenomeno hori ulertzeko modua dute arkeologoek orain lan honi esker. Mundu osoan ez da horrelako lanik, bakarra da", dio Sara Velezek bere senarrak egindako lanari buruz.