Goizean goiz oilarrarekin esnatzen da oilategia eta iluntzean argiarekin batera erretiratzen dira. Bitartean, marmar eta zalaparta artean, eguneko egin beharrei aurre egiten diete. Oso gustukoa dute lurra aztakatzea, noizik eta behin mokadu goxoren bat aurkituz. Oiloa animalia apaina da eta denbora asko igarotzen du lumak atontzen. Baina ez pentsa hegazti pertxenta hau hain berekoia denik, egunero arrautza bat jarri ohi du. Oilarrak estaltzean, oilo loka habia prestatu eta arrautzak berotzen hasten da. 22 egunetara txita jaio eta berauen hazkuntzaz arduratzen da. Txitatxo emeak oilanda bihurtzen dira eta txita arrak aldiz oilasko.
Oiloa Euskal Herriko baserrietako etxabere ohikoena da. Gorputz borobila, moko sendoa, gingila eta gandor gorriekin, hego motz eta biribilduak dituen etxeko hegaztia dugu. Hegaztia izan arren ez da hegalari trebea, baina sarri ikusten da garaiera gutxiko puntetan.
Asiako hego-ekialdekoa da eta Gallus bankiva du aitzindari. Euskal Herrian, antzinatik erabilia izan den hegaztia da: euskaldunen lehen lanbidean, artzaintzan, bada oiloen arrastorik. Bordetan oilategiak egoten ziren.
Artoaren etorrerarekin asko ugaldu ziren oiloak eta baserrira loturik mantendu aurrerantzean. Arto, gari, garagar eta oloz elikatzen ziren. Etxekoandreek, sukaldeko hondakinak aprobetxatu nahian zaperoa egiten zuten: arto-irina, patata txikiak, azalak eta beste hondakinekin bildu eta orea egin ondoren, oiloei ematen zitzaien.
Beren mantenuan ez zen sosik gastatzen eta baserrian gutxitan lortzen zen aparteko dirua ematen zuten. Batez ere, oilasko eta arrautzak saltzen ziren. Oiloak etxerako hil eta konturik onena. Dendetan askotan ordainetan olioa, xaboia edo kafea lortzen ziren. Saltzeko orduan diru gehiena plazan biltzen zen. Saltzeaz gain ohitura zen oilaskoak herriko apaizari eskaintzea udaberriko bedeinkazioen truke. Kapoia aldiz, etxeko errenta ordaintzeko izaten zen eta Santo Tomas egunean jabeari ematen zitzaion. Kapoia oso estimatua izan da betidanik eta non nahi. Hala nola, k.a. VII. mendean Bibliako testu zaharrenetan ("Pentateukoa") ere ageri dira bere lapikoko dohainak. Kapoia, irantzitako oilaskoa da, 5 kilo egin arte ondo gizentzen dena. Oilaskoari ebaki txiki bat egin eta kontu handiz "koxkorrak" kentzen zaizkio. Ondoren, gandorra ebakitzen zaio ebakuntza amaituz. Sufrimendu hau guztia haragi samur eta azal fineko jaki preziatua lortzeko egiten da. Ebakuntza ondo egiten ez bada eta barrabilak bidean hautsi edo mintzen bat barruan geldituz gero, kapoiak oilarraren ezaugarriak garatzen ditu. Oilarraren itxura duen kapoi honi kaponarra deritzo eta honek ez du kapoiaren estimazioa lortzen. Gainerakoan, oilaskoak ez zuen zaintza berezirik behar. Hala ere, bazituen etsai natural batzuk: arratoi, azeri, zapelatz eta mirua kasu. Behin baino gehiagotan, basapiztiak mastrikaturiko oiloak agertu dira landetan.
60ko hamarkadan nekazaritza inguruneak hustu ziren eta granjak sortu. Ekipamendu eta teknologian diru inbertsioak egin ziren arrautza ekoizpena handituz. Baserrietara ere industriako eredua zabaldu zen eta honekin batera oilo arraza. Industrian erabiltzen den arraza hau oso uniformea da, bai arrautzetarako erabiltzen den oiloaren kasuan eta baita oilaskoen kasuan ere. Pixkanaka, bertako oiloa galtzen joan zen. Gaur egun, oiloak kaiolatan izaten dira. 5 hilabeterekin kaiolatan sartu eta urtebete arrautzak ipintzen jardun ondoren, hiltegira eramaten dituzte. Oilandak 10 bat gaixotasunen aurka txertatu eta kaiolatan sartzen dira. Gaixotasunei aurre egiteko prebentzioaren aldeko apustua egin dute, txertoetan eta garbitasunean oinarrituz. Teknologian inbertituz oiloen duintasuna galdu da.