Euskaltzaindiaren babesean iritsi zaigu "Euskal Herriko Hizkuntza Atlasa. Ohiko euskal miltzamoldeen antologia" liburua. Izenburu horren atzean Euskal Herriko 145 herritako hizkerak islatzen dituzten elkarrizketak daude, liburuarekin batera datozen lau audio CDtan ere entzungai. Euskararen eremuko 145 herritan, 1986 eta 1992 artean daude eginak. Grabaketa horiek Euskal Herriko Hizkuntza Atlasa (EHHA) osatzeko helburuarekin egin ziren eta 4.000 ordu baino gehiagoko hizketaldiak eskaintzen dizkigute. Orain 4 CD-ROMetan bilduak izan dira, euskaldun guztiei eskaintzeko. Antologia ez dago pentsatua ikerketa egiteko, ez euskalkien azterketa egiteko ere, bai ordea euskarak dituen musika guztiak entzun eta ezagutu ahal izateko.
Gauzak horrela, "Euskal Herriko Hizkuntza Atlasa. Ohiko euskal miltzamoldeen antologia" liburua ez da astuna, ez korapilotsua, lau disko konpaktotan jasota dauden elkarrizketen ulermena laguntzeko tresna bat baizik.
Elkarrizketei lasaitasun eta etxekotasun kutsua darie. Freskotasun hori lekukoak aukeratzeko orduan kontuan izandako irizpideen ondorio da. Inkesta lanetan aritutako Isaak Atutxak adierazi duenez, lortu nahi zutena zera zen: herri bakoitzeko euskara ahalik eta hoberen ispilatzea.
"Orduan suposatzen zen zenbat eta zaharragoa izan, orduan eta euskara menpekoagoa izango zuela. Hori da guztiak adinekoak izatearen arrazoia. Irizpide lez, 60 urtetik gorakoak aukeratzea erabaki zen. Gero alfabetatu gabeak hobesten genituen, alfabetatua denak ikasia duenaren kutsua izan baitezake". Gaiei dagokienez, ugariak bezain anitzak dira, 3.000 galderaz osatutako galdeketa baten emaitza: mende hasierako ohiturak, istorio asmatuak edo lekukoei gertatuak, euskal hitz eta adierak erakusten dituztenak...
Amatto! amatto! amatto!
Aspaldiko ohitura horien artean batzuk oso bitxiak ere badira; Hendaiako Marie Balerdi eta Balerdi Urtxuegia ama-alabak Xarles Videgain inkestagileari 1990ean kontatua, esaterako. Lekukoek haurrak amets txarrak izaten bazituen apaizari deitzen zitzaiola diote, umea gehiago ikaratu ez zedin. Honela dio Marie Balerdik:
"...amatto! amatto! amatto! amatto! eztakit ze ze ikusten zuen, ikaratua, izitua eta azkenean apezari mintzatu giñen eta apezak otoitzak atera ziz... ateratu ziozkan eta geroztik etzuen izatu eh!".Aramaioko Emeterio Bergaretxek, berriz, mahaiaren inguruko usadio apalen berri ematen digu. Garai batean mahaiaren erdian lapiko bakarra jarri eta guztiek handik jaten zuten, gaur egun adina trasteren beharrik gabe:
"Fartela, fratela erdixen da danok andixe. Da baso bat ure erateko danok, da kitto. Oin bakotxa bere basu, bakotxa bere fratelak, bakotxa bere kollara-tenaoriek, serbilletak, kutxilluek... oin kopla lar. Da txarto bisi, ondion be diskonforme bisi".Ezkontzen inguruko ospakizunak ere garai batean gaur egun baino apalagoak zirela erakutsi zion Juan Jose Arrietak Gotzon Aurrekoetxea inkestagileari. Markin-Etxebarriko hizkeran ezkonduen ohiturak azaltzen ditu Arrietak:
"Ba, ameikak aldian edo. Eskondu. Da eskondu te itte eben armosutxu bet tabernan edo euren, e, aitte, serakin padrino eta madrinakin, e. Lau lagun be ja ite eben armusue, da urrungo sei be iguel de. Da itte eben armosutxue da juten sien, ba, geor Donostira edo Bilbora edo Bitorixera be bai, de 'ya viaje de novios'. Da gero urrungo sapatuen, urrungo barikuen etorte sien etxera".Berueteko (Nafarroa) Luzia Arribillagak garai bateko inauteriak gogoratzen ditu:
"Leno itten tzen zortzi eun, e?, iotek. Zortzi eun. Da eitten tzuten launbeten ase, launbeten asi. Ta iltzen tzuten txekorra. Txekorra, e?. Eta geo ari et e bai, e?. Zortzi eun eitten tzittuten. Da urdun ondarreko, azkeneko launbeten eitten tzuten ya sorteoa bota. Maiordomoak zeiñ izan ala..., mutil nausik. Mutil nausi zeiñ izan. Maiordomoa esaten tzaio mutil nausi. Ordun, zeiñ izan? Da bi izaten de. Zarrak erretiatu, ta berri sartu. Ta kartatan botatzen ttute, zeiñ atea, e?". Mutil nagusiek urtebetez festetako ekitaldi batzuk prestatzeko ardura hartzen zuten, baita ekitaldi erlijiosoetan Ama Birjinaren irudia eramatekoa ere.
Amama bati lapurreta Getxon.
Lekukoek kontatzen dituzten istorioen artean, batzuk ipuinak dira, mendez-mende eta ahoz-aho igorriak eta jasoak. Beste batzuk, ordea, benetan gertatuak, gezurra badirudi ere. Bestela, Frantzisko Mentxaka getxotarrari galdetzea baino ez dago. Isaak Atutxa izan zen 1987ko abuztuan lekukoaren ahotik gertakizun hau jaso zuena:
"Lengo egunen ortxe Galean, ortxe Itxurganen, orra bakixu or jente asko etorten da orra udan, esta? Eta udagunen, es martiñ isen san, depora txarra on san, se aurten udebarri txarra on da, eta egun txar bat ixten san. Ta, koño aragantza gorantza yoan nintzen ta, koño, enbra batzuk an da...ikeratute ta. Ser pasetan da ba? Or mutil gaste biek urten dautze or enbra bateri te, se or jente asko ibilten da paseon, medikuek agindute ibilteko, ta ortik ibilten da paseon, depora txarra bada imiñi kaiku bet edo imiñi seoser ta, paseon or, e, itxoso ganetik, esta? Eta enbratxuori ibili da bere paseo iten, ta yoan dako mutil gaste bi. Eta, benga, katea, erloju, elastune, danak kendu doutzes. Eta gero ba, 'no te preocupes eh, que a ti no te violamos', ganera lotzabako madarikituk iruota amar urteko enbreadi".Hori bezain bitxia da andregai sorginaren kontua, Etxalarko Pakita Altzuguen eta Jesus Danborienak Izaskun Etxebesteri kontatua. Gertakizuna, itxura guztien arabera asmatua, erromeritik etxera bidean zihoan bikote bati buruzkoa da. Neskak nekaturik eseri eta lo hartu zuen. Ondoren txori baten tankerako gauza txuri bat ahotik sartu zitzaion eta berehala lehen bezain ondo zegoela esanez jaiki omen zen. Istorioa honela amaitzen da:
"Eta, xo!, gero in zten, ze pasatu zen edo, o zer tzen edo galdetu zion mutillak: 'orrengatik eztik yeus kustekorikan, nik noizpinka iten tit olokuk'. Eta, 'a bueno!'. Bañon akautu zen, etzun mutill arrek geio nai neska orrekin yeus".
Harriak kendu, harriak jarri.
Badirudi Izaskun Etxebeste inkestagileak benetan kontu harrigarriak entzuteko aukera izan zuela. Dirudienez, Amezketako elizaren eraikuntzaren inguruan ere badago zer esanik. Eliza herritik nahiko urrun egotearen arrazoia Joxepa Gorostegik bere aita eta osabei entzuna zien. Hona hemen eraikuntza lanetan gertatua:
"Tema, bai, nun ein. Da emen eunez ekarritakoa gauen eaman itte zuela. Da eziñ, eziñ. Da geo, geo, emakumen batek zelatan ikusten ie ze pasatze ote zan eo ze ibiltze ote zan, da iri gorrik emen tzittun, da, 'aida gorrie! Zelatan daon atso orri ataiok begie!', 'aida gorrie! zelatan daon atso orri ataiok begie!' esan emen tzula gauen".Elizen kokapenaren inguruan, ordea, bada kondaira bat baino gehiago. Honako hau Larzabaleko (Nafarroa Beherea) Jean-Pierre Belchitek Xarles Videgain inkestagileari kontatua da. Oztibarre eta Zuberoako mugetan, San Antoni patroitzat daukan kapera bat dago. Bertatik, besteak beste, Atharratze gainean dagoen Madalena famatua ikus daiteke. Dirudienez, San Antoni eta Madalena maitemindurik zeuden baina ezin izan zuten elkarrekin ezkondu. Orduan San Antonik honela esan omen zion Madalenari:
"Bon bena ni jarriko nun hor eta hi bistan jarriko hitzat eta beste mendi kaskoan hantxe, elgar ikhus dezaun bethi!".Erlijioaz gain, urtaroen inguruan ere badira istorioak. Behorlegiko (Nafarroa Beherea) hizkeraren doinuz horniturik, Gilen Jauregibehereak honela kontatzen du zozomikoteen bertsioa. Martxoak egunak mailegatu zizkion apirilari, artzain harroputz bat beldurtu asmoz. Artzaina gustura zebilen negu gogorraren ondoren egiten ari zen eguraldi onarekin eta hilaren amaieran honela esan omen zion martxoari:
"Martxo xirtxi xertxo! Ene axuriek badituzte hiru launa adarxko. Enuk gehio hire beldurxko! Ta martxoak eman zakon errepostia: Batiat bi egun hire pentsaketan inaazteko. Ta aphirila hor diat ene laguntzeko". Orduan elurra hasi eta artzainari artalde osoa suntsitu zitzaion.
Lekukoek beren kontakizunetan animaliak ere ez dituzte inolaz ere ahazten. Zuberoako Urdiñarbe herriko Pierre 'Pette' Zubirik, esaterako, egarria jasaten duen hegaztiaren mitoa kontatzen du. Hegaztia gaztigatua izan zen bere lagunak ez baitzituen lagundu:
"...üztail-agorriletan defendü ziela hoy Jinko hunak, defendatü zela etzielakotz lehenago eta mündiaen hastin, arrafüsatü zielakotz eta lanian artzia, edangien eta prest... prestatzera jitia, ordin üztail-agorriletan defendü diela hurilat ehaistia...". Altzürükü herriko (Zuberoa) Marie Jeanne eta Dominique Jaragoihenek lertxunen inguruko kontakizuna aipatzen dute. Hau da, haiek diotenez gizon bat nork hil duen nolabait salatzen dute zeruan pasatzen diren khürlo edo lertxun deitutako hegaztiek:
"Hiltzen ai zenak erran zizün khürluk egaiten beitziren: Zik ziateke ene jakile! eta geo hantik eta urthiaen bürian arra entzün zitzün eta geo: Khürluak entzüten tützie? Eta hiltzaile haek: To badutzak oai zeaen jakilik!".
Epes topot napai.
Lekukoen artean batzuk erdaraz jakin ez eta gaztelania soldaduska garaian ikasi zutenak badira, Eugi herriko Juan Esteban Perez bezala:
"... ni soldado joan nitzelaik enakin deusik ere erderaz. Eta lemixian, joan soldado eta apuntatu nitzen a los analfaetos, ezpainakien jai ere. Ordu erdi bet edo eztait ze, atsaldetan aitzen ginenen, baintuen soldadoak erakusten tziutenak, ta an ikesi nuen". Beste batzuk, ordea, nahiz eta erdara jakin erdaldunak engainatzeko saioak egiten zituzten. Hona hemen Lekeitioko Jesus Erkiagak Isaak Atutxari aitortua:
"Guk erabiltxen gendun erdaldunek es entendiduteko lein, seper napai dupusupu? Epes topot napai. Ori estot nai esateko. Beti ipintxen txaun, e, pe eo pa eo, en fin, orretara itxe untxeun laguntartien. Baya edarto eitxen gendun berba, e. Erdaldun tartin da, es entendiuteko geuri, onek e apurtxu bet euskeri ikasitxe euasanak eta eurak e seoser, berbarik eitxen bagendun ba, orixe berbeti ori". Euskal Herriko beste hainbat herritan ere erabili izan da euskara molde hau; Goierrin, esaterako, zapo euskara deitzen dute.
Hizkuntza beraren inguruan ere badira zenbait gogoeta. Donostiako Ibaeta auzoko Madalen Azurmendi eta Joxe Gomez adibidez, hikaren erabileraren inguruan aritzen dira, ondorio batetara iritsiz: hikak konfiantza adierazten du.
"Ori, ba nik ze esango izut. Nik eztait pa i oi, i ezpaidakit nik ordia zeatik dan. Len esan deuna, konfiantza o...e? Ezautze eztan bati beñe eztiot esan nik i".Bestalde, jakina da leku bakoitzean gauza berdinak sarritan hitz desberdinekin izendatzen ditugula; ikusi bestela gizon eta emakumeen sexua izendatzeko modua Lapurdiko Beskoitzen, Beronika Elizalde eta Antoinette Caminok irribarre artean adierazia:
"Badu hanitz hitz hemen, pittitti... hola erten dixie... Irri in-aazten daitxu". Emakumearen sexu organoari berriz, honela deitzen diote:
"Margaita, guri hola erakhutsi daukute ttipian, Margaita, lau margaita, ah bai, guk, gue amak eta, margaita guk".Beste batzuetan, aldiz, izendapen berdinak aurkitzen ditugu euskal eremuko zonalde desberdinetan. Lapurdiko Urketako Louis Labrouchek
"zeru zaharra" deitzen dio zeruan urdinguneak agertzen hasten deneko garaiari: "Ba leheno hala erten zen, ikhusten giniilaik bluia jaltzen hola, belhar-sasoñian, hedoia johan, zeru zaharra agertzen da, belharra hedatzen ahal diuk, aita zenak, aitatxik erten ziin: to! Zeru zaharra agertzen ari uk, belharra hedatzen ahal diuk". Irisarriko (Nafarroa Beherea) Katin Etxebeherek ere antzeko azalpena ematen du zeru zaharrari buruz:
"Xeru xaharra agertzen da delako blu hua agertzen delaik, gio ba, ixtaño ba...".Horrelakoa da antologia, mila istorio, mila kontu, zein baino zein bitxiagoak eta guztiak euskal hizkera fresko eta lasaian azalduak
