Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
ostirala 2025eko otsailaren 07an
"GURDIA GALDU DA, ETA HITZ ASKOREKIN KARGATUTA"
H
ainbat urte egin duzu lanean, baina oraindik jarraitzen duzu datu bilketan eta ondorioz, bildutakoa argitaratzen?
Bi gauza ibili ditut ia beti, hanka bat kanpoko ikerketan eta bestea artxiboan. Atzo arratsaldean bertan Orendaingo Olaso baserrian egon nintzen lanean, morroien ohiturei buruz informazioa biltzen. Aurrekoan Donostian izan nintzen paper batzuen bila, hurrengoan Arantzazun Bitoriano Gandiagarekin. Hiru gauza batera ari naiz egiten une honetan eta «Conjuros no siempre ortodoxos» liburua aterako dut gaztelaniaz eta euskaraz. Gero, herri medikuntza lantzen ari naiz eta udako jaien inguruan Diputazioko Bertan bildumarako lan bat eginda daukat.
Nola hasi zinen etnografia lanetan?
Nire garaian 17 urterekin «Peritaje Mercantil» egin nuen eta maisu maila lortzeko asignatura batzuk utzi nituen. Ez nuen zaletasunik. Seme bakarra naiz, arreba ezagutu gabe hil zen. Gure etxean argizai eta kandelekin lan egiten zen batez ere. Nire aita, duela zazpi urte hil zen 100 urte betetzeko hiru hilabete eta erdi falta zituela. Haren osaba Abaltzisketan jaio eta bere osaba baten etxera etorri zen eta argizari lantegi bateko alabarekin ezkondu zen lehengo mendean. Gure etxean 111 urte daramatzagu eta lan handia zen argizai eta kandelekin. Pixkanaka beheraka zihoan, ohitura galtzen ari zelako. Hortik sortu zitzaidan niri zaletasuna. Notak hartzen hasi nintzen: aizkorak, ehorzketak, heriotza inguruko ohiturak... obradorean eta dendan.
Eta lanak argitaratzen nola hasi zinen?
Koadernoak neuzkan eta Joxemiel Barandiarani aipatu eta argitaratu behar nituela esan zidan. Erbestetik etorri zenean ezagutu nuen Barandiaran Santa Ageda inguruko indusketa batean, Manuel Ugarte tolosarra erbestera itsasuntzi berean joan zelako.
Aldi berean artikuluak idazten nituen «El Diario Vasco» egunkarian gai askotaz (Arrese, Mokoroa...). Gero hasi nintzen ikerketan. 1966an-edo Federico Zabalak esan zidan Tolosako monografia historikoen lehiaketa zegoela eta aurkeztu behar genuela. Irabazi genuen eta aurten 30 urte argitaratu zen. Handitzeko proiektua bagenuen, baina Zabala Senatura joan zen eta gero gaixotu... Niri ez zitzaidan asko kostatuko paper asko nituelako.
Aldi berean artikuluak idazten nituen «El Diario Vasco» egunkarian gai askotaz (Arrese, Mokoroa...). Gero hasi nintzen ikerketan. 1966an-edo Federico Zabalak esan zidan Tolosako monografia historikoen lehiaketa zegoela eta aurkeztu behar genuela. Irabazi genuen eta aurten 30 urte argitaratu zen. Handitzeko proiektua bagenuen, baina Zabala Senatura joan zen eta gero gaixotu... Niri ez zitzaidan asko kostatuko paper asko nituelako.
Ikasketak gerora egin zenituen. Zergatik?
Ez nuen pentsatu ere egiten horrelako gauzarik. Behin 25 urtetik gorakoentzat unibertsitatean sartzeko iragarkia ikusi nuen egunkarian. Peritajearekin ikasgairen bat kentzeko aukera ote zen pentsatu nuen eta Donostiako lagun bati enteratzeko esan nion. Ez zuela ezertarako balio erantzun zidan, oso gauza desberdinak zirelako, baina EUTGko dekanoak, Anton Artamendik (Laskorain Ikastola sortu eta istekotan ibili zirenean hitzaldi bat ematera ekarri genuelako ezagutzen nuen), Filosofia eta Letrak hasi behar nituela esan ziola erantzun zidan lagun horrek. Ezetz esan nion, baina jarri zuen interesagatik eskerrak ematera joan nintzaion. Berriro animatu ninduen eta bera eta Juan Antonio Garmendiaren artean (lehen aipatutako laguna) paper bat sinatuarazi eta matrikularazi ninduten. Sartu eta bost urtetan egin nuen karrera, behin ere irailean esaminatu gabe. Gaizki dago nik esatea, baina erraz egin nuen, liburu artean ohituta nengoelako. Gainera urtero liburu bat argitaratu nuen. Baina hor ez zen bukatu. Doktoradutza egiteko esan zidan Julio Caro Barojak. Unibertsitate publikoan kurtso bat ematen ari zen eta tesia berak zuzenduko zidala esan zidan. Matrikula trasladatu nuen Deustutik unibertsitatera eta hurrengo urtean doktoradutza atera nuen Antropologian: «Euskal lexiko etnografikoa». Etxera asko etortzen zen Koldo Mitxelena jarri zuen tribunaleko lehendakari eta gero hitzaurrea ere egin zidan.
Ihauteriak, eskulangintza, ume jolasak, heriotza, festa. Zergatik jorratu dituzu batez ere gai horiek?
Badakizu, etnografia eta etnologian horrelako gaiak izaten dira. Baina beste asko ere landu ditut: mitoak, pentsamendu majikoa asko, San Juan, gremioak, ofizioak eta kofradiak, burniolak... Eskaleez izan da nire azken liburua. Berrogeitik gora izango ditut. Tolosako Emeterio Arrese olerkariaz eta Samaniego alkate eta fabulistaz idatzi ditut. Ez dut gai berezi bat bakarrik gustuko.
Araba aldera jo duzu asko. Zer duzu Arabarekin?
Gipuzkoa eta Nafarroa asko landu ditut, baina Arabari sinpatia handia diot. Zergatik? Asko idatzi dudalako Arabaz eta asko ibili naizelako. Artisautza, ihauteria, esaera zaharrak, herri medikuntza... Asko maite dut Araba.
Non bilatu dituzu pertsonaia interesgarrienak?
Leku askotan. Adibidez gizon burutsua zen Nicolas Lopez de Ziordia, Ulibarri haraneko zurgina edo arotza. Ez zekien euskaraz, baina euskarazko hitz batzuk erabiltzen zituen. Aspaldi hil zen. Bere lantegia erre egin zen, museo bat zen, makina bat ere ez zegoen. Begirada batez neurriak oso ondo asmatzen zituen. Herrian horrelako asko ziren, uztargilea adibidez. Lagun asko egin ditut ibili naizen lekuetan. Gehienbat edadeko jendearekin egin dut lan eta asko gure artetik ezkutatu dira. Herri horretan bertan Petra Beltran de Heredia goruarekin haria egiten ikusi nuen. Oso emakume fina eta artisau ona zen. Oso jende interesgarria ezagutu dut. Eskulanetan ari direnak oso burutsuak izaten dira. Lanak berak egingo du hori. Ondo egiten duenak, noski, gaizki egiten duenak ez du jarraitzen eta. Herriaren jakinduria ezagutu dut, oso bestelakoa da unibertsitatekoarekin konparatuta. Herri kulturako foileto batzuetarako erronkarierari buruz idazteko eskatu zidaten. «Erronkari, paisaiak eta laboreak» atera nuen eta Anso ere sartu nuen pixka bat. Ansotanoz jantzitako lau edo bost pertsona ezagutu nituen; bat Jorge Puyo artzaina zen.
Zein da zure lanaren zailtasunik handiena?
Etnografo lehorra izatea ez zait gustatzen. Pertsona, herria deskribatu eta girotzea gustatzen zait. Liburuetan «zona berdeak» jarri behar direla esaten nion Barandiarani. Batzuetan pertsona batekin elkarrizketan ari zara eta konturatzen zara ezin duzula hartu berak esandakoa, ez duzula ulertzen. Nekatu egiten zara eta bestea nekarazi egiten duzu alferrik. Almadiei buruz ari ginen batean adibidez. Azkenean almadi bat ikusiz ulertu nuen dena: izenak, nola erabiltzen zuten... Iñaki semeak marrazki asko eta onak egiten ditu. Oso lagungarria izaten da askotan.
Zenbat urte egin dituzu lan horietan?
25 urterekin-edo hasiko nintzen notak hartzen eta 1960an egunkarietan artikuluak idazten, 40 urte inguru. Liburuak argitaratzen berriz... duela 30 urte izan zen lehena.
Zer aldatu da Euskal Herrian urte horietan zure alorrean?
Asko. Orain dela 30 urte egiten ziren gauzak gaur egun ezin dira egin. Horregatik kanpo ikerketak presa handiagoa du artxibokoak baino. Gaur aldaketak goitik beherakoak dira. Ez badituzu gauzak orain hartzen bihar berandu izango da. Hala eta guztiz ere Barandiaran batek edo Azkue batek hartutako gauzak nik hartzerik ez dut izan. Bere liburuetako datu batzuk ikustera joan eta arrastorik ez dago. Zalduondo ondoko Arriola herrian Cain izeneko pertsonaia zegoen ihauterietan. Zahar batek esan zidan. Orain dela lauzpabost urte joan nintzen eta inor ez zen gogoratzen pertsonaia horretaz.
Baserria galdu da. Zer galdu dugu guk berarekin?
Gauza asko galdu dira, hizkuntza aldetik ere bai. Gurdia galdu da, eta hitz askorekin kargatuta. Lexikoa aberasten doala esaten dute batzuk. Ni ez nago oso ados. Gure aitonek gurdiaren zati eta izen guztiak zekizkiten, guk kotxeen zatiak badakizkigu, baina gurdiarenak ez. Ez dugu hizkuntza aberastu, aldaketa bat eman da. Gaurkotasuna badugu, baina aberastasuna ez.
Jubilaziorik ba al da zure lanbidean?
Ez dago horrelakorik. Zaletasuna dut eta jarraitzen dut. Idazkari kudeatzailea izan nintzen Eusko Ikaskuntzan, gero RIEV aldizkariko koordinatzailea Julio Caro Barojarekin batera. Zor handia diot Caro Barojari, oso gizon ona izan zen. Gero ohorezko bazkide egin ninduten. Idazkari aholkulari naiz orain RIEVen.
Tolosako seme kuttun izendatu zintuzten iaz Tolosako Udalak eta Eusko Ikaskuntzak.
Eskertzekoa da, nik ez nuen nahi. Hori ez zen Tolosan jaio. Badakit, ikusi ez badut ere, Monreal, Knörr, Mendigurenek eta beste batzuk idatzi zutela eskutitza udalera eskaera eginez. Ez nuen nahi, ez apaltasunagatik, egoismoagatik baizik. Bakartia naiz. Alderdiren batek ezetz esango zuela pentsatu nuen, baina aho batez baiezkoa eman zuten. Orduan bai, beste gauza bat zen.
Euskaltzaina ere bazara. Zergatik?
1975ean Euskaltzaindiako bazkide korrespondiente egin ninduten. Oso gutxitan joaten naiz, baina maitasun handia diot. Nire lanagatik, hitz asko bildu ditudalako, egin ninduten. Gaizki esanda dago, baina etnografo eta etnologo bat ez da izango nik hainbat euskaraz idatzi duenik. Barandiaranek ere ez zuen hainbeste idatzi euskaraz.
Barandiaran, Mitxelena, Orixe, Lizardi. Euskal kulturako pertsonaia handi askorekin harreman oso ona izan duzu. Zein izan da bere bidea zure etxera etortzeko?
Adiskidetasuna. Barandiaranek San Inazio egunean eta Tolosara etortzen zenean beti etxean bazkaltzen zuen. Caro Baroja eta Mitxelena ere asko etortzen ziren. Ignazio Mokoroa musikaria astero eta Antonio Labaien eguerdiro etortzen zitzaizkidan bisitan, igandetan ezik.
Urte luzetan iraun zuten denda atzeko tertuliek. Nola hasi eta zergatik utzi zenuten?
30 urte egin genituen. Pixkanaka sortu zen. Jendea Enpero kaletik sartzen zen. Normalean tolosarrak ginen biltzen ginenak. Tarteka Jose Mari Satrustegi egon izan zen eta Juanito San Martin. Egunero biltzen ginen, igandetan ezik. Batzutan 3-4, bestetan 8 edo 10. Denda itxi zenean hori bukatu behar izan genuen. Pena izan zen. Era guztietako jendea zen eta denetaz hitz egiten genuen, baina haserretu gabe eta bakoitzaren urtebetetzean txanpaina eta gailetak hartzen genituen. Jose Leon Iriarte, Jose Luis Goikoetxea sendagilea, Antxon Agirre, Jose Luis Castro abokatua, Antxon Elosegi noizbehinka, Periko Elosegi, Bibiano Larramendi sendagilea, Federico Zabala, Ignazio Mokoroa...
Tolosan azken urteotan burutzen ari den eskultura proiektuko bultzatzailetako bat zaitugu.
Eskulturgile dexente ezagutzen ditut: Oteiza, Basterretxea... Euskal eskulturaren erakusketa iraunkorra egiteko asmoa sortu zen CITen inguruan. CITekoa ez naiz izan sekula, baina lagundu, beti. Rikardo Ugarteren «Gazteluaren oroimena» eta Oteizaren «Atauts» jarri genituen lehendabizi. Ondoren Nestor Basterretxea, Jose Ramon Anda eta Xabier Santxotenaren beste lan batzuk jarriko dira. Martxan dago proiektua eta orain Tolosako Udalak hartu du bere esku.
Zein da zure ustez Euskal Herriko historialaririk onena?
Erantzun zaila du. Pablo Gorosabel historialari ona izan zen, nire kale berekoa. Mende honetan Fausto Arozena, oso laguna nuen eta oso ona zen. Orain unibertsitatea dago, ordea, eta kondairagile asko atera dira: Jose Luis Orella, Milagros Aierbe...
Eta Euskal Herriak bere historian zehar izan duen unerik onena?
Kultura aldetik unibertsitatea jarri zen momentua. Oso interesgarria izan zen. Lehen Valladolidera joan behar zenuen ikastera eta ekonomia aldetik zailago zen, baina orain etxe atarian dugu
Etnografia eta historia alorrean lan egin du, uztailean 73 urte bete zituen tolosar honek. Berrogeiren bat liburu eta hainbat artikulu ditu argitaratuak. Zorrotza, lagunen laguna, euskaltzalea, pazientzia handikoa eta umore onekoa da. Eusko Ikaskuntzan aritu da batez ere, baina Euskaltzaindia eta Euskalerriko Adiskideen Elkartekoa da baita ere. Iaz Tolosako seme kuttun izendatu zuten.
«Apaiza, apala eta langilea. Euskal Herriko etnografiaz edo historiaurreaz zerbait jakin nahi duenak aurrean eduki behar du beti»
«Erudito bat, Errenazimenduko gizona. Euskara asko maite zuen, ondo jakin gabe»
«Hizkuntzatik aparte ere asko zekien. Zaletasun handia zuen nobela, zinema, etnografian... Aparta»
«Eruditoa, genio bizikoa, benetan argia eta lan asko egin zuena, denak merezi zituen»
«Oso alaia. Nola idazten zuen gustatzen zitzaidan»
«Haserretzen ez zen gizona. Tratu finekoa. XVIII. mendeko pertsona»
«Genio bat izan da. Errepikaezina»
«Oso gizon jantzia, berriketa gutxikoa, zuzena oso»
«Emakume fina. Ez da erraza denen gustukoa egitea, baina maila handia ematen du»
«Oso laguna. Gasteizkoa eta Euskaltzaindiako pilaretakoa. Gizon jantzia eta dakiena»
Tantoa
Aramaion, nire jaioterrian ezagutu nuen. Aramaiori buruz idatzi zituen artikulu batzuk 1970. urte inguruan «Diario Vasco» egunkarian. Nire ezjakintasunean ordura arte ez nuen ezagutzen. Berak ordurako hainbat lan egina zuen.
Ez da ahaztu behar egundoko maisuak izan dituela. Mende honetan euskal kulturak izan dituen gizonik garrantzitsuenetakoak gidari izan ditu: Joxemiel Barandiaran, Julio Caro Baroja eta neurri txikiago batean Mitxelena (tesi doktoralean lagundu zion). Lehen biekin adiskidetasun handia izan zuen. Julio Caro Baroja RIEV-eko (Revista Internacional de Estudios Vascos) zuzendaria izan zen, baina benetako zuzendaria Juanito zen. Lanik gehienak berak egiten zizkion. Julio Caro Barojak animatu zuen tesi doktorala egiteko, lagun minak baitziren.
Astean birritan egoten naiz berekin, Eusko Ikaskuntzara etortzen da-eta. Lagunen laguna da Juanito. Zerbait azpimarratzekotan, niri behintzat, egundoko aholku magistralak ematen dizkit. Nire artikuluetarako bere datu eta pistetaz baliatu izan naiz. Barandiaran eta Caro Barojarengandik hori jaso du eta berak uste du erakutsi dioten hori eskaini behar duela nolabait. Zerbait eskertu behar badiot horixe da.
Juanito entziklopedia ikaragarria da. Aipu zuzenak, erreferentziak... buruz dakizki. Ni harrituta geratzen naiz, kontuan izanda nik
Ez da ahaztu behar egundoko maisuak izan dituela. Mende honetan euskal kulturak izan dituen gizonik garrantzitsuenetakoak gidari izan ditu: Joxemiel Barandiaran, Julio Caro Baroja eta neurri txikiago batean Mitxelena (tesi doktoralean lagundu zion). Lehen biekin adiskidetasun handia izan zuen. Julio Caro Baroja RIEV-eko (Revista Internacional de Estudios Vascos) zuzendaria izan zen, baina benetako zuzendaria Juanito zen. Lanik gehienak berak egiten zizkion. Julio Caro Barojak animatu zuen tesi doktorala egiteko, lagun minak baitziren.
Astean birritan egoten naiz berekin, Eusko Ikaskuntzara etortzen da-eta. Lagunen laguna da Juanito. Zerbait azpimarratzekotan, niri behintzat, egundoko aholku magistralak ematen dizkit. Nire artikuluetarako bere datu eta pistetaz baliatu izan naiz. Barandiaran eta Caro Barojarengandik hori jaso du eta berak uste du erakutsi dioten hori eskaini behar duela nolabait. Zerbait eskertu behar badiot horixe da.
Juanito entziklopedia ikaragarria da. Aipu zuzenak, erreferentziak... buruz dakizki. Ni harrituta geratzen naiz, kontuan izanda nik
amnesia iliteris
dudala.
Julio Caro Barojaren lagun mina izan zen Juanito. Caro Baroja zehatza, zorrotza eta zaila zen eta horrek mugatu zuen Juanitoren pertsonalitatea. Barojak asko estimatzen zuen eta Juanito beti ongi moldatzen zen berarekin. Bazekien jende zailarekin tratatzen
Julio Caro Barojaren lagun mina izan zen Juanito. Caro Baroja zehatza, zorrotza eta zaila zen eta horrek mugatu zuen Juanitoren pertsonalitatea. Barojak asko estimatzen zuen eta Juanito beti ongi moldatzen zen berarekin. Bazekien jende zailarekin tratatzen
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Amets Aranguren Arrieta
#2
Tere Maldonado
#3
Xabier Letona Biteri
#4
Estefanía Quílez
#5
Xabier Letona Biteri
Azkenak
2025-02-07
Xabier Letona Biteri
ANALISIA
Aznarrek lagundu diola Aitor Estebani?
Aitor Esteban izango da EAJko EBBko hurrengo lehendakaria eta jeltzaleek salduko dute horrela, zuzendaritza berrituta, buruzagitza berria prest dagoela alderdiaren berrikuntza prozesuarekin jarraitzeko.
2025-02-07
Onintza Irureta Azkune
Udaltzainen hizkuntza eskakizunen aurkako oldarraldia Donostian, Astigarragan eta Usurbilen
Donostiako Udalak 2024ko irailean helegitea jarri zuen, urte bereko urtarrilean epaileek bi udaltzainen B2 hizkuntza eskakizuna baliogabetu zutelako. EAEko Auzitegi Nagusiak helegitea ez du tramitera ere bideratuko, “kasaziorako interes objektiborik” ez dagoelako... [+]
2025-02-07
Xabier Letona Biteri
“Mezu faxistak” zabaltzen dituen EHUko Arabako Campuseko irakaslea salatu du Ikamak
Gasteizko EHUko Farmazia Fakultateko irakasle batek sare sozialetan “mezu faxistak” zabaltzen dituela salatu du Ikama ikasle taldeak. Joan den irailean, EHUk Leioako Campuseko irakasle bat kanporatu zuen sare sozialetan zabaltzen zituen mezuengatik.
2025-02-07
Gorka Peñagarikano Goikoetxea
Raimundo el Canasterori babesa adierazi diote 230 musikarik, eta musikaren bidez boterea kritikatzea zilegi dela aldarrikatu dute
Belako, Chill Mafia, Eñaut Elorrieta, Fermin Muguruza, Ibil Bedi, J Martina, ØDEI, Olaia Inziarte, Nøgen eta Tatxers daude sinatzaileen artean. 237 musikariren zerrenda argitaratu dute.
2025-02-07
Ainhoa Mariezkurrena Etxabe
'Itzal(iko) bagina'
Hemen gezurra nagusi
Itzal(iko) bagina
Taldea: Lokatz Loreak.
Aktoreak: Araitz Katarain, Janire Arrizabalaga eta Izaro Bilbao.
Zuzendaria: Iraitz Lizarraga.
Noiz: otsailaren 2an.
Non: Usurbilgo Sutegi aretoan.
-------------------------------------------------------
Bertsoa bertsolaritza,... [+]
2025-02-07
Xabier Letona Biteri
Behe Bidasoako eraso faxistak eta Devenir Europeo
Eraso faxistak, xenofoboak edo homofoboak gero eta ugariagoak dira Euskal Herrian ere, eta kezka barreiatu da han-hemenka. Behe Bidasoa da eraso horiek pairatzen dituen eremuetakoa, eta hor, zehazki, eraso edota ekintza gehienak Devenir Europeo (Europaren bilakaera) izeneko... [+]
Argitaratu gabeko 36ko gerrako bideoak eskura jarri ditu Los Angelesko Unibertsitateak
Donostiako eta Gipuzkoako beste udalerrietako irudiak ikus daitezke unibertsitatearen webgunean.
2025-02-07
Aiaraldea
Amurrioko Udal Gobernuari entregatu dizkiete Aiaraldea Komunikabidearen dirulaguntza berrezartzearen aldeko 1.700 herritar eta eragileen atxikimenduak
Komunikabideko hainbat langile eta bazkide bertaratu ziren duela astebete Amurrioko Udaleko plenora, dirulaguntza bigarren urtez ezabatu dela salatzeko. Txerra Molinuevo alkateak ez zuen inolako erantzunik eman.
Erorien Monumentuko sinbologia faxista duten elementuak kentzeko eta interpretazio zentroa sortzeko lege proposamena aurkeztu dute
PSN, EH Bildu eta Geroa Bai talde parlamentarien sinadurarekin aurkeztu da gaur eta onartua izateko babesa izango du.
2025-02-07
Gedar
Txantreako Eunate ikastetxeko irakasle erasotzaileak alde egitea lortu dute ikasleek
Iruñerriko IAk azaldu duenez, irakasle horrek ikasleak sexualizatu eta bortxaketak justifikatu zituen. Aurreko ostiralean eserialdi bat egin zuten eta sinadura bilketa bat izan dute martxan, irakaslea botatzeko.
2025-02-07
Uriola.eus
Bi gizonek eraso homofobikoa salatu dute Bilbon
Lauzpabost pertsonak osatutako talde batek jo egin zituzten baita irain homofoboak egin ere.
2025-02-07
Euskal Irratiak
Ximun Fuchs
“Euskal irainak baitezpadakoak zaizkigu, elbarritu emozionalak ez gaitezen izan”
Le Tampographe Sardon enpresak salgai ezarria du 24 laidoko zigilu-kutxa. Sarean eskuragarri da. Ximun Fuchs aktoreak du hautaketa lana egin, irainak "lan tresna" baitira beretzat.
2025-02-07
Olaia L. Garaialde
Aktibismoan osasun mentala zaintzeko zenbait tresna
Aktibisten ezinegonak bildu, eta horiek kolektiboki lantzeko gida bat sortu dute zenbait aktibistek. Besteak beste, estresa, beldurra, frustrazioa eta nekea landu dituzte.
Eguneraketa berriak daude