MENDE BERRIAREN IRAGARLE
Iñigo Aranbarri
2021eko uztailaren 27a
Egun handia da abuztuaren hogeita sei hau. Igaro berri den mendea Donostian agurtu ostean, aurrenekoz ospatzen dira Lore Jokoak Bilbon. Euskal Herriko hiririk handiena hartuta, Abbadieren ametsa bete denekoa da gaurkoa.
Arenalean paseran dabiltzan bilbotarren artean, jendetza itzela bildu da Arriagara: foralistak, nazionalistak, liberalak... Galak erregin bat ere badu, Angeles Oriol Ibarra, bilbotar familia ezagun bateko alaba.
Dominak eta diplomak ematen dira nekazaritzaz, merkataritzaz, Bilboko historiaz eta higieneaz eginiko lanentzat. Sariak daude euskaraz zein gazteleraz idatzitako olerkirik ederrenentzat, euskal doinurik eztienentzat. Eta denen artean hamahiru urteko gazte batek biltzen du jendearen arreta: Jesus Guridi gasteiztarrak diploma eta 250 pezetaz hornituriko Plazido Allende saria irabazi du «Txalupan» aireagatik.
Espero bezala doa eguna Salamancako Unibertsitatetik gonbidatuta ekarri den hizlariak bere mintzaldiari aldaketa nabarmen bat ematen dion arte:
«
Arenalean paseran dabiltzan bilbotarren artean, jendetza itzela bildu da Arriagara: foralistak, nazionalistak, liberalak... Galak erregin bat ere badu, Angeles Oriol Ibarra, bilbotar familia ezagun bateko alaba.
Dominak eta diplomak ematen dira nekazaritzaz, merkataritzaz, Bilboko historiaz eta higieneaz eginiko lanentzat. Sariak daude euskaraz zein gazteleraz idatzitako olerkirik ederrenentzat, euskal doinurik eztienentzat. Eta denen artean hamahiru urteko gazte batek biltzen du jendearen arreta: Jesus Guridi gasteiztarrak diploma eta 250 pezetaz hornituriko Plazido Allende saria irabazi du «Txalupan» aireagatik.
Espero bezala doa eguna Salamancako Unibertsitatetik gonbidatuta ekarri den hizlariak bere mintzaldiari aldaketa nabarmen bat ematen dion arte:
«
Tengamos también los vascos nuestro imperialismo; un imperialismo sin emperador, defensivo y pacífico, no agresivo y guerrero. Rebasemos a la patria chica, chica siempre, para agrandar a la grande y empujarla a la máxima, a la única, a la gran patria humana. Y si un vasco fundó la Compañía de Jesús, contribuyamos nosotros, su casta, a fundar la Compañía del Hombre...
».
Entzule batzuk urduritzen hasiak dira. Konplizitatez eta susmoz beteriko begiradek antzokia zeharkatzen dute euskararen gaiari eutsi dion orduko:
«
Entzule batzuk urduritzen hasiak dira. Konplizitatez eta susmoz beteriko begiradek antzokia zeharkatzen dute euskararen gaiari eutsi dion orduko:
«
El vascuence se extingue, sin que haya fuerza humana que pueda impedir su extinción. Muere por ley de vida...
»
Miguel Unamuno bilbotarrak bost urte daramatza sorterrira itzuli gaberik. Hogeita hamasei ditu orain, eta Salamancako Unibertsitateko errektore da.
Dioena ez da berria. Arrese Beitiarengandik Campionengana, Ama Euskararen heriotza usu iragarria eta kantatua izanagatik, harrokeria kutsu horrek, berben harian atsekabe arrastorik ez somatzeak egiten du laidogarri Unamunoren arrazoibidea. Gibelminez ari dela esan liteke:
«
Miguel Unamuno bilbotarrak bost urte daramatza sorterrira itzuli gaberik. Hogeita hamasei ditu orain, eta Salamancako Unibertsitateko errektore da.
Dioena ez da berria. Arrese Beitiarengandik Campionengana, Ama Euskararen heriotza usu iragarria eta kantatua izanagatik, harrokeria kutsu horrek, berben harian atsekabe arrastorik ez somatzeak egiten du laidogarri Unamunoren arrazoibidea. Gibelminez ari dela esan liteke:
«
...y yo estoy convencido de que la principal causa es de orígen intrínseco, y se basa en la inaptitud del euskera para convertirse en lengua culta. Al vascuence le mata lo que más han admirado muchos: su embarazosa complejidad, su sintetismo y su carácter aglutinante.
Enterrémosle santamente, con dignos funerales, embalsamado en ciencia; leguemos a los estudiosos tan entrañable reliquia...
»
Marmara handia da oilategitik oihu egin diotenean:
Marmara handia da oilategitik oihu egin diotenean:
A Salamanca! A Salamanca!
Zangoak antxumatuta, behakoa antzokiko sabai ederrean, Unamunok eserita itxaroten dio isiltasunari. Hasten den aldiro, kontrako oihu zaparradak behartzen du atseden hartzera.
Katrazka topatzen du zirrikiturik esan nahi duena esateko:
«
Katrazka topatzen du zirrikiturik esan nahi duena esateko:
«
Porque el vascuence tiene que desaparecer por ser impropio de los actuales tiempos y recordar una época de barbarie, ignorancia y fanatismo...
»
Oihuak sua antzoki batean legez hedatu eta atoan hartzen dute areto guztia.
Behe aldeko publikoaren artean, asko dira Ramiro de Maeztu bezala, hizlariaren berbak txalo artean babesten dituztenak. Anfiteatroan, gehiago dira Unamunori eskua luzatuz zemai egiten diotenak.
Ekitaldi amaieran, kanpoan, iragan mendeari ez bezala eman zaio amaiera mende berriko lehen Lore Jokoei. Muturrekoka
Oihuak sua antzoki batean legez hedatu eta atoan hartzen dute areto guztia.
Behe aldeko publikoaren artean, asko dira Ramiro de Maeztu bezala, hizlariaren berbak txalo artean babesten dituztenak. Anfiteatroan, gehiago dira Unamunori eskua luzatuz zemai egiten diotenak.
Ekitaldi amaieran, kanpoan, iragan mendeari ez bezala eman zaio amaiera mende berriko lehen Lore Jokoei. Muturrekoka
Kronologia
1900
1901
1902
«Ama Euskeriaren Liburu Kantaria» poema-bilduma plazaratu zuen Felipe Arrese Beitia idazle bizkaitarrak.
Euskalduna untzigintza eta siderurgi enpresa sortu zen Bilbon.
Joan Inazio Urangak «Manu» komedia idatzi zuen.
Toribio Alzagaren «Txanton Piperri» opera estreinatu zuten Donostiako Euskal Jaietan.
1901
Iparraldeko eta Hegoaldeko euskaldunen artean hizkuntz batasuna lortzearren, Euskal Literatur Elkartea sortu zen Hendaian.
Txomin Agirreren «Kresala» nobela atalka plazaratzen hasi zen «Euskal Erria» aldizkarian.
Sabino Aranak «Euzkadi» kultura eta politikako hiruhilabetekaria fundatu zuen Bilbon. Lau zenbaki baino ez ziren plazaratu.
«La gaceta del Norte» egunkari katolikoa sortu zen Bilbon.
Mendialdeko eskoletan euskaraz egiten zela jakinik, Nafarroako Gobernadore Zibilak eskoletan gaztelania ez beste hizkuntzak debekatuta zeudela gogorarazi zien irakasleei.
Sebero Altube Gernikako Bandako zuzendari hautatu zuten.
1902
M. Landerretxeren ekimenez, euskara eta euskal kultura bultzatzeko Eskualzaleen Biltzarra sortu zen Hondarribian.
Sekundino Esnaola Donostiako Orfeoiaren zuzendari izendatu zuten.
Biktoriano Iraolak «Ergobiyan» antzerkia idatzi zuen.
Hezkuntza Publikoaren lege zaharrak osatzeko Errege Agiria plazaratu zen, eskolan agztelania ez zen beste hizkuntzatan egiten zuten irakasleak zigortzeko.
Sabino Arana Goiri Bilboko Larrinaga kartzelan sartzeko agindua eman zuten.
Mendea hasteko euskarari eraso
XX. mendeari hainbat erasori aurre eginez eman zion hasiera euskarak. Hemen hainbat esaldi esanguratsu bildu dugu mendeko lehen urtetan batzuk pentsatzen zutenaren erakusgarri:
«Si algunos han querido demostrar que el vascuence es una lengua que puede transformarse en un idioma literario y científico, han sido un corto número de chiflados, y un gran número de éuskaros carlistas con disfraz de filólogos, que creen que toda la verdad del mundo está encerrada en el Astete».
Pío Barojak "El vascuence" artikuluan, 1901eko abuztuaren 31n
«El euskera no es ya válido, su completa desaparición permitirá una mayor comprensión entre los hombres. El vascuence es un enfermo tuberculoso en su último grado que irremisiblemente perece».
La lucha de clases, Bilbo, 1901
«M. Combes a tout simplement considéré que les petits basques étant aussi de petits franais, il était indispensable pour eux et utile pour la France qu'ils connôssent notre langue nationale. Le Président du Conseil a voulu mettre un terme à cet isolement dans lequel l'ignorance du franais tient la classe populaire basque. Ce peuble si intéressant ne vit pas à l'unisson du reste des franais».
Le Réveil Basque, 1902 –«El libro Negro del Euskera» liburutik hartua–