Nork aurkitu zuen Amerika? Cristobal Colonek, 1492ko urriaren 12an. Edo hori da, bederen, guztiok ikasitako bertsio ofiziala. Baina Europako kostalde atlantiarreko herrietan, Norvegiatik hasi eta Euskal Herriraino kontrakoa defendatzen duenik badago. Eskandinaviarrek euren bikingoei egozten diete aurkikuntza, XVI. mende baino lehen untzigintzan eta nabigazioan aurrerapen garrantzitsuak zituztela argudiatuz. Irlandar eta eskoziarrek ere etxerako joera dute eta itsasuntzi kaxkarretan espedizio arriskutsuak burutu dituzte hori frogatzeko. Bretoiak eta normandiarrak ez dira atzera geratu `mundu berria'ren aurkikuntza euren itsas-gizonei egozteko orduan. Azkenik, euskaldunok Ternuako balenarrantzaleen tradizioan oinarritzen dugu Ameriketan lehenak izan gineneko teoria.
Dena den, euskaldunena ez da etxe barruan soilik defendatzen den kandidatura. Thor Heyerdahl 84 urteko antropologo norvegiarraren esanetan, euskaldunak 1400. urte inguruan dagoeneko Ameriketan izanak ziren. Giza migraziotan espezializatu da Heyerdhal eta bere teoriak frogatzeko Kon-Tiki izeneko historiaurreko baltsa batean Pazifikoa zeharkatu zuen 1947an. Guantxeak eta bikingoak ere Coloni aurreratu zitzaizkiola esaten du, horien bien eta euskaldunen jatorrian harreman estua dagoela defendatuz. Aurki liburu batean kaleratuko ditu teoria honen nondik-norakoak. Komunitate zientifikoan, ordea, teoria hauek ez dute onarpen zabalik. Norvegiarrak berak onartzen du 1961. urtean New Yorkeko Zientzi Akademiako bere lankideetatik inork ez zuela oraindik berak esandakoa onartzen.
Badira Heyerdahlez gain, eta hark baino lehenago, hautagai euskaldunen alde idatzi duten atzerritarrak. XVI. mendeko idazle frantziar batek, Bertrand d'Argentre-k, Ternuara lehenak iristen euskaldunak, bretoiak eta normandiarrak izan zirela idatzi zuen. 1661. urtean Etienne Cleirac-ek aurrekoak esandakoa baieztatuko du, Ternua euskaldunek aurkitu zutela, alegia. Coloni Indietako existentziaren berri eman zion gizona balenarrantzale euskalduna izan zela gaineratu zuen. 1789an D'Alembert-ek «Entziklopedia Metodikoa»n dio euskaldunak izan zirela balenarrantza ikasi, bere koipea urtu eta Ternuara iristen aurrenak.
Van Beneden-ek, bere «Un mot sur la Pêche de la Balaine et les premiers expeditions arctiques» (1878) liburuan, zehaztasun gehiago ematen du, datari dagokionez bederen: euskaldunek 1372. urtean deskubritu omen zuten Ternua. Denboran oraindik atzerago egin zuen M. Robert de la Loture-k 1949an. Bere ustez euskal balenarrantzaleak Colonen aurkikuntza baino 200 urte lehenago ari ziren Ternuan arrantzan. Dena den, Loturek ez du euskaldunak lehenak izan zirenik esaten, bere iritziz bikingoek dagoeneko X. mendean lur amerikarra zapaldua baitzuten. Eta badirudi hala izan zela: Erik Gorriak Groenlandiaraino iritsi eta handik Ameriketako lurretara iristea ere lortu zuen, hainbat arrasto arkeologikok frogatu bezala. Baina, bertara iritsitakoak han hil omen ziren eta beste espediziorik ez bide zen itzuli handik aurrera. Gertakizunak, hortaz, ez du garrantzia historiko berezirik.

«Nork ipini zuen nabigazioa gizonaren eskura? Nork ezagutarazi zuen itsasoa eta honen gune eta bideak? Nork deskubritu zuen mundua? Baleak eta balenarrantzaleak. Eta hau guztia Colon eta bere urre bilaketari ezagunak baino askoz ere lehenago. Hauek eraman zuten arrantzaleek, lehen aurkitzaileek, merezitako ospea, lehen aurkikuntza horiek ez baitira inoiz zabalduak izan. Ozeanoko zeharkaldia, XV. mendean hain ospatua izan zena, sarritan burutua zen ordurako, bai Islandiako pasabidetik Groenlandiara, bai itsaso zabaletik, euskaldunak iritsiak baitziren Ternuara». Jules Michelet historiagile frantziarrak 1862. urtean argitaratutako «La mer» liburuko pasarte bat dugu hau. Parisko semeak ez du zalantzarik euskal balenarrantzaleak izan zirela Amerika aurkitu zutenak. Gainera, bere testua euskal izaerarekiko laudorioz josia dago: gizon indartsu eta ausartak omen ziren gure arrantzaleak, bizkorrak, heroiak... Ezin esan, beraz, objetiboegia zenik.
Laudorioak laudorio, bi ondorio nagusi atera ditzakegu idazle hauen guztien testuetatik: bata euskaldunek Amerika aurkitu bazuten, Ternuara iritsi zirela. Bestea, balearen atzetik abiatu zirela bertara.
Baina, euskal kostaldeko balenarrantzaleak Amerika aurkitu bazuten, zergatik ez zuten aurkikuntzaren berri eman? Beharbada, lurralde `berria'ri ez ziotelako inolako garrantziarik eman; haien helburua balea zen, eta itsasoa, beraz. Edo apika, hainbesteko etekinak ekartzen zituen zonaldearen ustiapena soilik euren eskura mantentzeko, sekretua gordetzea erabaki zutelako.
Ukaezina dena euskaldunen balenarrantzarako tradizioa da. XVI. mendea baino askoz lehenago Kantauriko uretara hurbiltzen zen balearen arrantzan jarduten zuten –balea agertzen deneko lehen agiria Baionako hiriak eginiko 1059ko eskari bat da, balearen haragia saltzeko esklusibaren eskaria–. XVI. mendeko Mutrikuko harmarri batean edo XIII.eko Bermeoko eta Hondarribiko zigiluetan agertzen den elementua da balea, bere arrantzaren garrantziaren lekuko.
XVI. mendean dagoeneko Ternuako balenarrantzan nagusi ziren. Ondoren holandar eta ingelesak etorriko ziren bultzaka eta 1713ko Utrechteko Itunean bertan aritzeko eskubide guztiak galduko zituzten. Akabo euskal arrantzaleen pagotxa.
Dena den, Ternuako nagusigoa galduta ere atzerritarrek euskal arrantzaleak hartu ohi zituzten euren untzietan, estimu handitan baitzuten euskaldunek alor horretan zuten ezagupen maila.
XVI. mendean Ternuako balenarrantza euskal itsas-gizonen ohiko jarduna zela frogatua dago, beraz. Orduan, ez al da zilegi lehenago ere, XV. mendean zehar, eta hortaz Gaztelako lehen espedizioa baino lehen, bertan izan zirela pentsatzea?

Galdera hauxe bota nahi izan diogu gai honetan aditua den historiagile bati, Jose Luis Casadori. Casado Santanderko Itsas Museoko zuzendaria da eta ez dago Espainian XV. eta XVI. mendeko itsas historiaren inguruan berak adina dakienik. Ez ditu alferrik gaiaren inguruan eskura izan dituen artxibo eta arrasto guztiak aztertu. Bada, bere erantzuna argia izan da: «

». Ezetz, alegia. Frogarik egon, ez dagoela eta gainera, topatzeko aukera ere minimoa dela. Ez euskaldunak eta ez beste inor –bikingoen X. mendeko ondoriorik gabeko abentura bakan hura salbu– ez zitzaizkiela Colon eta berarekin joan zirenei aurreratu. Bere hitzetan teoria hauek guztiak «

». D'Alembert, Heyerdahl, Michelet eta besteen kontuak horixe besterik ez omen dira, kontuak, horietatik inork ez baitu kontrakoa frogatuko duenik erakutsi.
Aurrerago, XVI. mendearen erdialdera edo, hasi omen ziren kantauriar flota garrantzitsuak Ternuara joaten, bertan balenarrantzan aritzeko, eta espedizio horietan gipuzkoarren nagusitasuna azpimarratzen du Santanderko Itsas Museoko zuzendariak.
Ezezko borobila onartu ezinik edo, beste galdera bat bota diogu. Gertatu ez bazen ere, teknikoki posible izango al zen Ameriketara iristea? Oraingoan, ustekabean, baiezkoa bota du. «

». Eta horien artean, noski, euskaldunak. Beraz, Cristobal Colon genovarrak –esanak esan, genovarra baitzen– zuzentzen zuen espedizioren aurretik ez ziren iritsi, baina bertan garrantzi berezia izan zuten.
Puntako azpiegitura teknologikoa zuen gure kostak untzigintzaren esparruan eta itsasgizon trebeak ziren bertako biztanleak; aurkikuntza bera baino lehen, itsasoaren kontrola ematen zien horrek kantauriarrei.
Flandeseko komertzio bideak euren esku zeuden, baita Mediterraniokoak ere. Irlanda eta Kanarietarako joan etorrietan ere nagusi ziren.
XVI. mendea joanda ere, nagusitasun horrek ez zuen atzera egin. XVI. mendeko bigarren erdian, beti ere Sevillako portutik irtenda –beste aukerarik ez zegoen–, 12.000-13.000 untzi inguru abiatu zen Ameriketara. Horietatik % 90 Kantabria, Bizkaia eta Gipuzkoan eraikiak izan ziren. Casadoren iritziz, «

». Colonekin batera Amerika aurkitu zuten euskaldunak Gaztelako Koroaren menpe zeudelako, agian.
Hortaz, euskaldunek Amerika deskubritu al zuten? Beren kabuz eta 1492. urtea baino lehen aurkitu zutenik ezin frogatu daiteke eta hori defendatu nahi duenak sinesmen hutsean oinarritu beharko du bere argudioa. Colonen espedizioaren arrakastan parte hartu zutela da frogatua dagoena eta neurri horretan Amerika eurak ere aurkitu zutela esan daiteke. Baina, orduan, Gaztelako Koroaren zerbitzuan egin zutela onartu behar da