Kalandretak orain hogei urte sortu ziren, Pauen (Akitania/Biarno) zabaldu zen lehen eskola, eta berehala Besiers-en (Proventza) bigarrena. Kalandreta txori baten izena da: Hegatxabala;

`Ikastun tipia' zentzuaz ulertzen da ere. Okzitanera oso kinka larrian dago. Iparraldeko euskararen egoera larriarekiko alderatzean duen abantaila bere izate erromanikoa da. Frantses eta katalanaren arteko hizkuntzaz joa da. Okzitaniera, bere ahulezian, hainbat kultur eremuetan borrokatzen da. Literatur historia sendo baten jabea da eta heldu den milurtekoan irakaskuntzan eta hedabidetan leku izan dezan borrokatzen dute okzitandar militanteek. Euskal Herriko Iparraldean bezalatsu, okzitandar zintzoek alimaleko lana burutzen dute irakaskuntz eremuan, kalandreta eskolen baitatik. Okzitanieraz bizi nahi duten lagunok joan den maiatzean hogei urteko ahaleginak ospatu zituzten ekitaldi polit baten medio.

Kalandreta federakuntza 31 eskolek osatua da; Haur Hezkuntza eta Lehen Mailan dihardute ikasle gehienek. Bigarren Mailako kolejio bat ere ireki du orain gutxi. 96 irakasle eta 1.550 ikasle ari dira. Eskola publiko eta laikoa da. Iparraldeko ikastolak (Seaska) bezala, kalandretak bere normalizazioa bilatzen du frantses hezkuntzaren barruan. Pedagogia irekia eta bizia landuz, gurasoen lan eskergari esker bizi izan da orain arte. Artean, askotxo dira gurasok frantses Hezkuntza Ministerioarekin libratzen dituzten batailak. Azkenekoa, iragan ekainaren 5ean, Bretainako Karaezeran (Carhaix) izan zen. Hiri horretan, Bretainiako diwan, Okzitaniako kalandreta, Kataluniako bressola, Alsaziako ABCM eta Euskal Herriko Seaska eskola elkarteak bildu ziren Hezkuntza Nazionalarekin eskola hauek eskatzen duten estatutua negoziatzeko. Negoziazioek aurrera darraite eta lekuan lekuko, eskola hauek, berezitasunez berezitasun, borroka tinko daramate elkarrekin normalizazioa lortzeko.

Bien bitartean, kalandreta eskolak hogei urte bete ditu, eta heldutasun gisako bat erakutsi ere. Bere tipian, zabalera handiko lurralde batean aritu behar dute eskola hauek eta erronka latzak jokatu egunero. Hala izanik ere, beste urtemuga bat ederki ospatu zuten lau egunetako ekitaldi oparo batean. Paueko Zenith antzokian eta bere inguruan mota guztietako ekimenak burutu ziren. Kalandretaren 20. urteurrenaren inaugurazio ofizial batek eman zion hasiera, eta haren bitartez, Okzitania, okzitaniera eta kalandretak berak ez duten giro ofizial gisako bat bizi ahal izan zuten. Paueko Udaletxean, bertako Andre Labarrere auzapeza izan zen, eta Orthezeko Rene Ricarrere ere bai. Haiekin batera, Okzitaniako beste hirietatik etorritako hautetsiak izan ziren, baita frantses Estatuko hizkuntz guttituez erakusten duten eskoletako ordezkariak ere. Protokolo ekitaldia oso izan zen jasoa, baina hurrengo egunetan prentsan eginiko adierazpenetan Andre Labarrere zentristak ezin zuen ezkutatu okzitanierarekiko bere aurkako jarrera. Paueko auzapezak kalandretako haurrak ez direla ondo heziak esan zuen. Barbaroak baliran portatu ziren, bere hitzetan. Kalandretako guraso batek ordea, zera esan zigun Labarrere jaunari buruz:

Antza denez, bertako ekitaldian izaniko hitzak alegiazko hitzak baino ez ohi dira, eta lehen aukeran zas! egiten du kalandreten aurka Labarrere auzapezak.

Aurkezpen egunean, Frantziako Gobernuak Hizkuntzen Eurokarta sinatua berria zuen, eta eskolako ordezkarien deklarazio itxaropentsuak egin zituzten udaletxeko areto nagusian. Bakoitza bere hizkuntzan agurtuz lehenik eta frantsesez gero. Itxaro Borda Seaskako ordezkariak ele egin zuen lehena. Berarekin Pauen lehen ikastola ireki zuen Ospital jauna zegoen:

Jarraian, Bretainiako Diwan eskolako Andrew Lincoln-ek Frantzia kultur anitzen adierazle dela esan zion Andre Labarrere-ri, eta horretarako Frantziako futbol selekzioan erreparatzea besterik ez zuela. Jean Louis Blenet, Besiers-ekoa, kalandretako koopresidenteak, okzitaniera humanitatearen ondasuna dela aditzera eman zuen, eta kritika eta eskerrak banatu zituen. Herri tipien duintasunaz mintzatu zen bizi-bizi:

Anavari Chapalainek, hizkuntz guttituez Europa mailako arduradunak, Frantziak sinaturiko Eurokarta itun minimala bezala kontsideratu zuen:

Zuzenbidearen ikuspuntutik ezagupen gisako bat izan zen hura. Alta bada, oraindik orain, Frantziako Kontseilu Konstituzionalak harturiko erabakiaren arabera, Eurokartan idatziak diren hizkuntz guttituen eskubideek Frantziako Konstituzioa urratzen dute.
Protokolo egunean bizitakoa, badaezpadako poza zela jakitun ziren okzitadandarzaleak. Haien hitzetan, interesgarria eta aldi berean arriskutsua. Andrew Lincoln bretainarrak ondo zioenez:

Hitz hauekin eta egun hauetan ikasitakoarekin, etorkizuna ez dela kolore arrosakoa antzemateko aski.

Lau egunetan zehar, hitzaldiak, debateak eta jaialdiak burutu ziren. Musika kontzertuak, antzerkia eta pastoral bat jokatu ere. Pastorala, iazko abuztuan jokatua izan zen Accous herrian, Aspeko haranean, eta kalandreta festaren karietara errepikatua izan zen Zenith delako antzoki handian.

izeneko pastorala berezia da; ez da Zuberokoa bezalakoa eta duela bost urte berpiztu zen berriz biarnesen artean. Nadauko (gabonak) misterioa kontatzen da berean. Bestalde, kalandretako haurrek Paueko udaletxearen antzokian eskaini zuten agerraldia izan zen kalandreta hobekien islatu zuena.

izeneko antzezlanak herri imajinario baten barrena eginiko promenada agertu zuen; haurren irudimenean eraikitako herrialdea. Kalandretako 200 haurrek jokatua. Istorioa geografiari eginiko alegoria bat da; geografiari buruzko aipamena. Herrialde magiko batean, hitzak magikoak eta liluragarriak dira. Domenja Lekuona kalandretako guraso eta militanteak honela azaldu zigun agerraldia:

. Duela hogei bat urte

delako batasunaren inguruan hasi ziren biltzen eta gogoetatzen okzitandar milintanteak. Joan-Frances Tisner musikaria izan zen lehen eragiletako bat. Seaska ikastola hartu zuten erreferente gisa, eta urte baten ondoko jardunaren ondotik sortu zen lehen kalandreta. Beste hainbat tokitan bezala, lehen urteetan ekimen erabat militantea izan zen, Hezkuntza Nazionalarekiko inolako harremanik gabea. 1982. urtetik aurrera eskolak behar zituen edukin pedagogiko eta etikoak landu zituzten, baita lurralde hain zabalerako armonizazio komun bat gauzatu ere. 1994an sinatu zuten frantses Hezkuntzarekin lehen kontratua. Harrezkero, kalandreta eskolak Seaskak hamar urte lehenago urraturiko bide beretsutik egiten du aitzina. Hogei urteurreneko festa antolatzeko, Euskal Herria baino bost bider zabalago den Okzitania osoko 300 laguntzaile aritu ziren