JOAN DE AMENDUX: XVI. MENDEKO OLERKARI PRESOA
txikirikandi
dark ages
1512. urtean euskal laguntza jaso zuen nazioarteko eraso militarrak mota guzietako egiturak zituen azken antolaketa borta ere desegin zuen. Saiakera honek, hala ere, anitzen borondateri ezin eutsiz, gibelerat jo zuen. Honela, urte guti igaro ondoren, okupazioko ejerzitoek euskal eremu hau abandonatu eta Espainia aldean bilatu zuten babesa. Dena den, berehala itzuli ziren, berrindarturik, eta 1522. urterako, guti goitibeheiti, Amaiur, Noain edota Hondarribiaren txingarrak itzalarazi zituzten. Gerrak jarraitu zuen, noski, baina hagitzez ahulagoa. Hortaz, hilerriaren bakea heldu zela erraiten ahal dugu. Garaileen bakea, betiere. Koartelak nonahi. Nafarroan hirutik bat hil zen. Populazioaren heren bat. Karlisten garaia arte ez zuen Nafarroak tamainako genozidioa jasanen. Ondorioak, begibistan. Suitza tiki bat Inperioko gorteen ipotx bihurtu zuten. Italiak eta Herbehereak zorte handiagoa izan zuten.
Navarre shall be the wonder of the world
Nafarroak 1512-1522 urteetan galdu zuen gerrak euskal lurralde zabal hau ordura arte bizi izaiten ari zen berpizkunde kulturala errotik zapuztu zuen. Unea funtsezkoa zela oroitaraz dezagun. Inkisizio mota guzien lagunak ziren penintsularrek Nafarroa Iparraldetik jasotzen ari zen ur fresko berriari urtegi horma erraldoia ezarri zioten. Akabo europar eragin berritzailea. Latina gibelerat ari zenean, hizkuntz modernoek bere tokia hartzen zutelarik euskara umezurtz gelditu zen, populu zapalduaren bihotzean izan ezik. Ziurrenik gure euskara ordaintzen ari da oraindik une berezi horretan Nafarroako independentziarik gabe gelditzea. Nafarroan, batik bat. Konkistaren ondorioz euskara eskola eta aldundietatik kanpo geldituren zen, Europan zehar gertatzen ari zen aurkako prozesua, alegia.
Azken finean, Jose Maria Satrustegik zioenez (1987): «
Gaztelak menperaturik zegoen nafar jendearen artean euskal kontzientziaren aldeko berpizkundea eman zen, baina ez zuten agintarien laguntza jaso
Orduan pairatu zituen baldintzak kontuan hartuz gero, egun arte euskarak bizirik irautea guziz harrigarria da, benetan
Lehenik eta behin, Joan de Amendux XVI. mendeko pertsona dugula erran dugu: 1540-1580. Hortaz, ez zuen 1512-1521 urte bitarteko gerra ezagutu, bai bere ondorioak. Olerkia 1567. urtean idatzi zuen, hau da, XVI. mendearen erdi aldean jaio, hazi, ikasi eta olerki hau idatzi zuen. Jose Maria Satrustegi (1963), Aingeru Irigarai (1963), Jose Maria Jimeno Jurio (1996) eta Patxi Salaberri Zaratiegi (1996) egileen lanak kontuan harturik, iruinseme honen bizitzaren berri izan dezagun.
Bere gurasoak aberatsak eta ikasiak zirela dirudi, aita sendagilea zen. Dena den, sortzez hagitz bizimodu erosoa gozatu behar zuena umezurtz gelditu zen. Zazpi urte zuela aita hil zitzaion eta urtebete beranduago, hain zuzen ere zortzi urte zuela, ama hil zitzaion. Bere izarra itzali zen, nolabait. Hamaika urte zuela Iruñetik Valtierrarat (Bardeak) joan zen, osabarengana. Bertan ikasten hasi zen. Hamabi urte zuela Valtierratik Tuterarat eraman zuten. Hemen idazten ikasi zuen. Hamalau urte zuela Zaragozarat joan zen, lanean hasteko asmoz. Hamabortz urte zuela Zaragoza eta Valtierra artean bizi zen. Hamasei urte zuela Zaragoza utzi eta Iruñerat itzuli zen. Berriro idazten ikasteari ekin zion, denbora laburrez.
Hogei urte zuela bi urtez lanean aritu zen Sevilla eta Flandrian. Hogeita bi urte zuela Zaragozan bizi zen. Hogeita zazpi urte zuela Tafallan preso, euskal olerkia idatzi zuen. Hogeita zortzi urte zuela Iruñerat itzuli zen, bertan bizi zen.
Zergatik preso? Alta, zor kontuak. Zor zaharra, zor txarra. Eta senitarte maltzurren artean gertatuz gero, akabo! Bertze datu bat koktelerako: Umezurtz gelditu den mutikoa. Kulebroia. Telebistarako gidoia agerian. Iruñeko Ezkabapeko txakolinak, horien mahastiak, bereak omen ziren. Baina kendu zizkioten. Zorrak kitatu, nonbait. Borrokatu eta galdu, espetxerat.
Antza denez, aurreko mendearen amaieran mahasti horiek gure senitarte batzuenak ziren. Historia krudelak lotzen duen horietako kasualitate bat. Euskal Herria mukizapi bat baita, mukiz beterik. Abestiaren Euskadi, jende guti, eta gainera denok erdi lehengusu.
Lehenagoko hariari itzuliz, gure protagonistaren haurtzaroko hainbertze urte Tutererrian eta Aragoin igaro ondoren, eta bertan eskolatu, hainbertze urtez Zaragozan bizi eta, Tafallako espetxean, 1567. urtean euskal olerki bikaina idatzi zuen. Bera bizi izan zen toki horietan (Valtierra, Tutera, Zaragoza) ez zuen euskararekin harremanik izan, hango guziak erdaldun elebakarrak ziren? Nola landu zuen tiki-tikitako euskara olerki hura idatzi ahal izaiteko?
Harrigarria, benetan. Hau da Jose Maria Jimeno Jurio ikerlariaren iritzi euskaratua (1997): «
Honela, izen abizenez ezagutzen dugun lehen euskal olerkari iruindarrak Erriberako bihotzean ikasi zuen idazten [...] Han bizi zelarik euskaraz aritzeko aukera zuela pentsatzen ahal dugu [...]
Hau dugu 1567ko euskal olerki eder hau, Etxepareko Beñaten garaikoa, bere gazte denbora Erriberan eman zuen iruindar batek Tafallako espetxean idatzia. (Salaberriren bertsioa -1996-).
Emen natza ortzirik noizbait gozoeritzi-
rik erioak uste gabe doloroski egotzirik
ene anima Jaungoikoagana beldurriki partiturik
lagungabe bide lusean peril asko pasaturik
onak eta orrak bertan muduak idekirik
plazerak azkeno atsekabe biurturik
aideak eta adiskideak artes gutis atzendurik
ikuste(n)tul isuririk arreze gusia deseginik
argi gabe illunbitan hustel eta kirasturik
nigar begi bapederak bere aldias oroiturik
niorkore isanen estu ni estudan partidurik
ene anima duzuen gomendatu garitates mobiturik
Josafate baturen gara judision elkarreki
bitartea lodagigun bakea dela gusieki
.jpg)
Ikasturtea hasi denetik hirugarren greba eguna da gaurkoa Nafarroako Hezkuntza Publikoan eta goizeko mobilizazioen ondoren, LAB, Steilas, ELA eta CCOO –protestaren deitzaileak– pozik agertu dira. Euri jasak eta hotzak lagundu ditu etengabe irakasleak Iruñeko... [+]
Joaquin Beltran eta Alberto Sololuze gogoratzeko eta hondamendiaren erantzukizunak eskatzeko elkarretaratzea egingo dute igandean Zaldibarko Eitzaga auzoan. Luizia “enpresarien diru goseak” eragin zuela, eta Eusko Jaurlaritzak “ardura txikiena ere ez duela... [+]
EAEko Auzitegi Nagusiaren epaiak ez duela "zirrikiturik utzi" dio SOS Talaimendi plataformak, eta "oraindik merezi duten legezko zehapena jaso ez duten zenbait erabaki arbitrario eta ia delituzko" geratzen direla adierazi du. Besteak beste, Zarauzko Udalak... [+]
.jpg)
Osasun Publikoaren Aldeko Herri Plataformak (OPA) manifestazioak deitu ditu otsailaren 1erako. Mobilizatzeko deia egin dute osasunaren pribatizazioari aurre egiteko, lehen arreta indartzeko, osasun arloko langileen baldintzak hobetzeko, prekaritateari aurre egiteko eta kudeaketa... [+]
Genero-indarkeriaren biktima den emakume bat eta haren bost seme-alabak, horietatik hiru hemezortzi urte beherakoak, etxetik bota nahi izan dituzte ostegunean. Erabakia aurrera eramateko baldintzarik ez zegoela argudiatuta ez dute kaleratzea burutu, baina beste data bat... [+]
Eusko Jaurlaritzak isunak kendu dizkie ertzainei euskaraz hitz egiteagatik zigortuak izan ziren Donostiako herritarrei. Manex Ralla eta Amaia Abendaño dira herritar horiek, isunak kendu dizkietela baieztatu diote hedabide honi.
.jpg)
EITBko Euskara Batzordeak gaitzespena adierazi du azken hilabeteetan egindako zuzendaritza postuetarako hautaketa prozesuak direla eta. Salatu dutenez, euskarazko C1 maila ez duten hiru pertsona hautatu dituzte postu garrantzitsuetarako: EITB Mediaren zuzendaritzarako, Social... [+]
AHT Geldituk Nafarroako Abiadura Handiko Trenaren obretan lan esklabotza egoerak daudela salatzen duen lekukotza eskandalagarria jaso ondoren, obra horiek sustatzen dituen Adif sozietateak publikoki erantzun behar izan du: "Gezurra dira".
Ostegun honetako Udal Osoko Bilkuran eztabaidatu eta bozkatuko dira Amurrioko Udaleko 2025erako aurrekontuak eta, beste behin ere, Udal Gobernuak uko egin dio Aiaraldea Komunikabidearen hitzarmen eta dirulaguntza berrezartzeari.
Kar Kar Car auto elektrikoen erabiltzaileen kooperatiba ibilgailuen flota handitzen eta bere zerbitzua Iruñerriara zabaltzen ari da.
Asteazkenean ekin zion Laudioko enpresak labea hozteko prozesuari, Eusko Jaurlaritzako teknikarien bermearekin. Langileak haserre eta "engainatuta" azaldu dira erakundeen jarrerarekin: "Gu babestera joan eta langileen ondoan egon behar zuena, ez da egon"... [+]
Lizarrako Udalaren jarrera autoritarioa salatzeko sortu zuten Beef D'Alda abestia, eta horren harira auzipetu dituzte. Adierazpen askatasuna aldarrikatzeaz gain, otsailaren 8rako egitarau bat antolatzen ari dela jakinarazi du musika taldeak.
Bizieskola ekimenaren bitartez Gasteizko Eraman kooperatiba ikastetxeetako umeak trebatzen hasi da ikasturte honetan, hirian bizikletaz segurtasunez eta modu independentean ibiltzeko. Gasteizko Udalarekin batera parte hartzen du ekimenean, eta kooperatibako kideek ikastetxeetako... [+]
Kongoko Ipar-Kivuko Goma hiriburura sartu eta bereganatu du Martxoak 23 talde armatuak. Zabalpena aitzina doa eta Bukavu Hego-Kivuko hiriburua dute orain xede. Herritarrak karrikara atera dira, M23aren aurka eta Ruandak eta Mendebaldeak erakunde armatu horri erakutsitako... [+]
Gure bizitzetan pantailen inbasioa azkartu da azken urteotan. Euskal Herrian, alde batetik, “pantailak euskaraz” nahi ditugula diogu ikus-entzunezkoen eskaintza handitzeko, eta bestetik, antolatzen gara eskoletan askotariko pantailek irabazi dituzten eremuak... [+]