Honela deitzen da gure aste honetako pertsonaia. Agiri zaharretan, bederen, zeren eta orduko euskaldunen artean funtsezkoa zena goitizena baitzen, hain ezagun bilakatu zen bere garaiko

gaiztoa kasu. Eta Joan de Amenduxen goitizena ez dugu ezagutzen, jakina. Iruinsemea, hots, Iruñekoa, iruindarra. Euskal Herriko hiriburukoa. XVI. mendekoa. Zorigaiztoko mendea euskaldunontzat, oro har, nafarrontzat bereziki (1512, 1522). Bada, mende horretan jaio eta hil zen. Mende horretarako eredu gisa erabiltzen ahal dugun laguna, hitz batez. Etxepareko Beñatekin mintzatzeko aukera izan zuen? Auskalo! Dena den, bi nafar hauen bizitzak alderatuz gero eleberri paregabea idazten ahal dela ziurtatzen dizuegu. Ez horregatik.

Euskaldunok aspaldi pairatu genuen gure zibilizazioaren berpiztearen porrotaren ondoren, hots,

deituriko epe historikoaren amaieran (VIII-IX), eta 778ko Orreagan irabazpen pirrikoa eskuratu arren, gure munduaren tartetxo ziztrin eta hagitz ahula zen Nafarroako Erresumaren inguruan naufragioaren hondarrak antolatzen erdietsi genuen, ez bertzerik. Eta hori ere kostata. Izan ere, mendez mende Nafarroa izeneko azken amets tipi utopikoa errekara joan zen.
1512. urtean euskal laguntza jaso zuen nazioarteko eraso militarrak mota guzietako egiturak zituen azken antolaketa borta ere desegin zuen. Saiakera honek, hala ere, anitzen borondateri ezin eutsiz, gibelerat jo zuen. Honela, urte guti igaro ondoren, okupazioko ejerzitoek euskal eremu hau abandonatu eta Espainia aldean bilatu zuten babesa. Dena den, berehala itzuli ziren, berrindarturik, eta 1522. urterako, guti goitibeheiti, Amaiur, Noain edota Hondarribiaren txingarrak itzalarazi zituzten. Gerrak jarraitu zuen, noski, baina hagitzez ahulagoa. Hortaz, hilerriaren bakea heldu zela erraiten ahal dugu. Garaileen bakea, betiere. Koartelak nonahi. Nafarroan hirutik bat hil zen. Populazioaren heren bat. Karlisten garaia arte ez zuen Nafarroak tamainako genozidioa jasanen. Ondorioak, begibistan. Suitza tiki bat Inperioko gorteen ipotx bihurtu zuten. Italiak eta Herbehereak zorte handiagoa izan zuten.

Zuzenbide arloko ondorioak garrantzi handikoak badira ere (ikus Tomas Urzainkiren hainbat lan), kulturan gertaturikoa azpimarratu beharra dugu. Batetik, euskal kultura herrikoiak jasan zuen eraso bortitza, non hain ezagunak diren sorginen erreketek gai honen inguruko laburpen adierazgarria osatzen ahal baitute. Bertzetik, garai hartako Shakespeare egilearen hitzak ez ziren nola halakoak: «

». Alferrikakoak, hala ere.
Nafarroak 1512-1522 urteetan galdu zuen gerrak euskal lurralde zabal hau ordura arte bizi izaiten ari zen berpizkunde kulturala errotik zapuztu zuen. Unea funtsezkoa zela oroitaraz dezagun. Inkisizio mota guzien lagunak ziren penintsularrek Nafarroa Iparraldetik jasotzen ari zen ur fresko berriari urtegi horma erraldoia ezarri zioten. Akabo europar eragin berritzailea. Latina gibelerat ari zenean, hizkuntz modernoek bere tokia hartzen zutelarik euskara umezurtz gelditu zen, populu zapalduaren bihotzean izan ezik. Ziurrenik gure euskara ordaintzen ari da oraindik une berezi horretan Nafarroako independentziarik gabe gelditzea. Nafarroan, batik bat. Konkistaren ondorioz euskara eskola eta aldundietatik kanpo geldituren zen, Europan zehar gertatzen ari zen aurkako prozesua, alegia.
Azken finean, Jose Maria Satrustegik zioenez (1987): «

». Bere ustez, era berean, ez da ausartegia pentsatzea Nafarroako konkistak Nafarroa Garaian galarazi zuela Nafarroa Beherean eman zen berpizkunde kultural zabala, herrikoia zein agintarien artekoa. Hor daude, erraiterako, Etxepare eta Leizarraga, hiru andereek irudikatzen duten testuinguru errepikaezinean: Nafarroako Margarita, Labriteko Juana eta Valoisko Margarita, hain zuzen ere Iparraldean bizi ziren XVI. mendeko Nafarroako hiru erreginak. Arruazuko euskaltzainak laburbildu zuenez: «

».

Iruñeko Joan de Amendux olerkari euskaldunaren bizitza aztertu beharra dago. Izan ere, berez, iruindar preso batek Tafallako espetxean euskal olerki eder bat idazteak harri gaitzake. Hala ere, Iruñeko hizkuntza euskara zenez, norberak bere hizkuntza menperatzea ez litzateke arraroegia izanen. Iruindarra ikasia baitzen. Dena den, erran dugunez, bere bizitzari so eginez gero datu batzuk interesgarriak direla uste dugu.
Lehenik eta behin, Joan de Amendux XVI. mendeko pertsona dugula erran dugu: 1540-1580. Hortaz, ez zuen 1512-1521 urte bitarteko gerra ezagutu, bai bere ondorioak. Olerkia 1567. urtean idatzi zuen, hau da, XVI. mendearen erdi aldean jaio, hazi, ikasi eta olerki hau idatzi zuen. Jose Maria Satrustegi (1963), Aingeru Irigarai (1963), Jose Maria Jimeno Jurio (1996) eta Patxi Salaberri Zaratiegi (1996) egileen lanak kontuan harturik, iruinseme honen bizitzaren berri izan dezagun.
Bere gurasoak aberatsak eta ikasiak zirela dirudi, aita sendagilea zen. Dena den, sortzez hagitz bizimodu erosoa gozatu behar zuena umezurtz gelditu zen. Zazpi urte zuela aita hil zitzaion eta urtebete beranduago, hain zuzen ere zortzi urte zuela, ama hil zitzaion. Bere izarra itzali zen, nolabait. Hamaika urte zuela Iruñetik Valtierrarat (Bardeak) joan zen, osabarengana. Bertan ikasten hasi zen. Hamabi urte zuela Valtierratik Tuterarat eraman zuten. Hemen idazten ikasi zuen. Hamalau urte zuela Zaragozarat joan zen, lanean hasteko asmoz. Hamabortz urte zuela Zaragoza eta Valtierra artean bizi zen. Hamasei urte zuela Zaragoza utzi eta Iruñerat itzuli zen. Berriro idazten ikasteari ekin zion, denbora laburrez.
Hogei urte zuela bi urtez lanean aritu zen Sevilla eta Flandrian. Hogeita bi urte zuela Zaragozan bizi zen. Hogeita zazpi urte zuela Tafallan preso, euskal olerkia idatzi zuen. Hogeita zortzi urte zuela Iruñerat itzuli zen, bertan bizi zen.
Zergatik preso? Alta, zor kontuak. Zor zaharra, zor txarra. Eta senitarte maltzurren artean gertatuz gero, akabo! Bertze datu bat koktelerako: Umezurtz gelditu den mutikoa. Kulebroia. Telebistarako gidoia agerian. Iruñeko Ezkabapeko txakolinak, horien mahastiak, bereak omen ziren. Baina kendu zizkioten. Zorrak kitatu, nonbait. Borrokatu eta galdu, espetxerat.
Antza denez, aurreko mendearen amaieran mahasti horiek gure senitarte batzuenak ziren. Historia krudelak lotzen duen horietako kasualitate bat. Euskal Herria mukizapi bat baita, mukiz beterik. Abestiaren Euskadi, jende guti, eta gainera denok erdi lehengusu.
Lehenagoko hariari itzuliz, gure protagonistaren haurtzaroko hainbertze urte Tutererrian eta Aragoin igaro ondoren, eta bertan eskolatu, hainbertze urtez Zaragozan bizi eta, Tafallako espetxean, 1567. urtean euskal olerki bikaina idatzi zuen. Bera bizi izan zen toki horietan (Valtierra, Tutera, Zaragoza) ez zuen euskararekin harremanik izan, hango guziak erdaldun elebakarrak ziren? Nola landu zuen tiki-tikitako euskara olerki hura idatzi ahal izaiteko?
Harrigarria, benetan. Hau da Jose Maria Jimeno Jurio ikerlariaren iritzi euskaratua (1997): «

»