Frai Juan Zumarraga gotzaina hil zela 450 urte bete ziren iaz. Urtemuga ospatzeko gaiari buruzko hainbat hitzaldi eskaini zen Etxezarreta jauregian, Durangoko Arte eta Historia Museoak antolaturik, Koldo Zuazo filologoak «Frai Juan Zumarraga eta euskara» titulupean emandakoa, besteak beste. Frai Juan Zumarragaren euskara, garai hartan Durangaldean egiten zena eta gaur egiten dena, ezagutarazteko helburuz luzatu zioten proposamena Zuazori. Honek emandako hitzaldia gustatu, nonbait, eta Museoko arduradunek hitzaldia argitaratzea erabaki zuten. Egileak gustura hartu zuen bigarren proposamen hau, lan handia burutua baitzuen hitzaldia prestatzen. Gutuna, ezagutzen den bizkaierazko izkribu zaharrena, Mitxelena, Tovar eta Ottek aztertu zuten 1981ean Euskaltzaindiaren «Euskara» aldizkarian. Ibon Sarasolak ere bere azterketa burutu zuen handik bi urtera.

Zuazoren ekarpena ez datza datuetan, aurreko azterketetan bilduriko datuekin ateratako ondorioetan baizik.
Lehendik ezaguna zenez, XVI. mendean –ordukoak dira euskararen inguruko lehen albisteak– oso bestelakoa da hizkuntzak Hego Euskal Herrian eta Iparraldean bizi zuen egoera. Mende horretako Europako herriek, egitura feudala bazterturik eta latinaren nagusitasuna gainbehera zetorrela, hizkuntza nazionalak bultzatzeari ekin zioten. Giro horretan, Ipar Euskal Herrian lehen hiztegi eta gramatika lanak burutu ziren, baita lehen literatur emaitzak ere. Mende horretan kokatu behar dira Bela, Zalgize, Etxepare, Oihenart, Leizarraga, Etxegarai, Tartas edota Belapeire. Hurrengo mendean euskarazko literatur lanak harrigarriro ugaldu ziren. Idazleetako batzuk, gainera, ikasiak ziren, unibertsitatean ibiliak eta euren lanetako batzuk maila handia lortu zuten –Axularren «Gero» kasu–. Irakurlegoa zabal samarra zela ere esan daiteke.
1492tik Gaztelako Koroarekin lotura estua mantentzen zuen Hegoaldeak eta horrek gazteleraren nagusitzea ekarri zuen. Ez gramatikarik, ez literatur lanik... kristau-ikasbide apur batzuk ezagutzen dira soilik euskaraz –Gipuzkoan, bakarra, eta berau argitaratzeko baimenik ez zen lortu– eta hauek euskaltzaletasunak bultzaturik baino, Erreforma protestanteari aurre egiteko burutu ziren. Euskararekiko jarrera hotza zen. Zuazok, hala ere, Hego Euskal Herrian hizkuntzarekiko epelagoak ziren bi gune aipatzen ditu. Horixe da, aurretik ezagutzen ziren datuen gainean berak egindako ekarpena. Iruñea eta bere inguruak osatzen dute gune horietako bat –XVII. mende hasieran buruturiko euskarazko poesia lehiketek islatzen dute hori– eta, bigarrena, Mendebaldean kokatu behar da –besteak beste, Zumarragaren gutuna da horren froga–. Mendebaldearen barruan, badirudi Durangaldean euskarak indar berezia zuela. Gune horietako egoera bereziaren arrazoia, Erdi Aroko tradizioaren jarraipenean bilatu behar da, dirudienez, garai horretan euskarazko literatura Mendebaldean inon baino oparoagoa zelako –Iparraldea salbu, noski–.
Ikuspegi orokorraz gain, eta aipaturiko bi mendeetan Durangon euskarak zuen indarra azaldurik, Zuazoren lanak bertako hizkeraren historiaren azterketan berrikuntzak ekarri ditu.

Juan Zumarragaren gutunean topaturiko hizkeraren ezaugarriak kontuan hartzeaz gain, Koldo Zuazok egungo Durangoko hizkeraren inguruko informazioa bildu zuen hiru lekukorengana joz: Lutxi Alberdi, Lorenzo Jaio eta Jabier Lauzirika. Modu horretan, XVI. mendeko eta egungo hizkeren arteko konparazioa ahalbidetu zuen eta hiru ondorio nagusi atera.
Lehenik, Zumarragaren gutunean agertzen diren 19 ezaugarri gaur egungo Mendebaldeko hizkeran bizirik dirautela ikusi zuen. Egilearen hitzetan, horrek esan nahi du «

».
Bigarrenik, hamaika dira egileak gutunean topatu eta gaur egun galduak dauden ezaugarriak. Ezaugarri horietako batzuri erreparatuz zera dio Zuazok: «

». Esandakoa azaldu asmoz adibide bat bota du: Zumarragaren gutunean «emaiten» hitza agertzen da, gaur egun Iparraldean esaten dena. Beraz, euskalkiak, mendeak joan ahala, elkarrengandik aldenduz joan dira.
Bilakaera horren lekuko, azkenik, gutunean agertzen ez diren eta gaur egun Durangoko hizkerak dituen hamar ezaugarriak dira.
Horrela, bada, Durangoko gotzain batek Mexikotik arrebari idatzi zion gutun soil hura lagungarri da Durangoko eta Mendebaldeko euskararen bilakaera hobeto ezagutzeko. Eta, zentzu horretan, Zuazok, euskaldunok eskura ditugun dokumentu apurrak aztertzen ardura gehiago ipini beharko litzatekela dio: «

». Esparru honetan egiteko asko dago, beraz