Zergatik «Errege-ereginak» izen hori? Nondik heldu da?

Ni Goizuetan Karreto izeneko baserri batean jaioa naiz eta handik 200 bat metrotara Artantxu izeneko etxea zegoen. Bertan bizi ziren Leitzako ahozko tradizioan sekulako garrantzia izan duten aiton-amonak: Joan Sestau, izengoitiz «Erregea» deitzen ziotena, eta bere emaztea, Francisca Zabaleta. Haien Leitzako kontuak aditzen txoratuta egoten nintzen. Lana bukatzean haiei omenaldia egitea pentsatu nuen. Hori, hala ere, lehenengo haria izango litzateke. Beste esplikazio bat ere badago: Gure gurasoek eta aiton-amonek bertako kulturari, ahoz-belarrira jaso duten kultura izugarri horri, ez diote batere apreziorik, miserableen kultura bezala ikusten dute. Horri buelta emateko «Errege-erreginak» deitzen diet omenaldi gisa. Bestalde, oro har, baserritasunak erregetasun horrekin, lustrearekin, deus ikusirik ez duela iruditzen zaigu, eta alderdi ironiko bat ere eman nahi izan diot izenburuari.

Ahozko tradizioa beraz, haur koskorra zinenetik jaso duzu, ezta?

Bai, oraingo kultura paperean edo iruditan ikusten dena da, baina nik beti izan dut bihotzean bertatik bertarako literatura. Edozein gertakari geografian bertan ikasi dut, in situ, heriotza baten istorioa dela edo beste. Gertakariok imajinazioa zabaltzeko aukera ematen dute, errealitateak ez du imajinazioa mugatzen. Gezurra da hori.

Esandakoa esanda ere, ahozko kultura beti gutxietsia izan da.

Hor ditugu elizak ekarri duen oratoria batetik, eta modernitatearen inguruko teorizazio guztia bestetik, Freud eta Marx moduko bi teorizatzaile handien eskutik. Garbi ikusi da gizartean Marxen teorizazioak porrot egin duela. Orain gizonaren psikologiaren inguruko objetibismo teorikoak sekulako indarra bereganatu du eta ez zait batere gustatzen. Hori utzi egin behar da. Ni eszeptikoa naiz, gauza xume eta hurbilekoen aldekoa. Ikuspegiarena da kontua. Literaturan ere berdin: Arestiren ideiak ere literatura mundu ofizialera eraman behar hori... Literaturarekin deus ikusteko gutxi du ofizialtasun horrek. Ongi dago euskara ofizialtasun horretara eramatea, baina hizkuntzaren literaltasuna da egunero berritzen dena eta eguneroko errejistroak eta modu afektiboak libertate oso batean sortzen dituena.

Euskal literatura bide okerretik jorratzen ari dela diozu?

Euskal literaturan, eta soziologian oro har, konplexuz beteta aritu gara. Atzetik ibili garela iruditzen zaigu. Nahi eta nahiez munduan egiten diren literatura mota guzti horiek eduki beharra azpimarratu da. Beharbada munduan egiten den literatura ergelkeria da eta jenero guztiek ez dute zertan sartu beharrik gurean. Euskaldunari, esaterako, jenero beltza ez bazaio gustatzen, zergatik euskaratu behar dugu? Norentzat? Hemengo eleberri askoz ere xumeagoa eta bertatik bertarakoa gustorago irakurtzen badugu, zergatik aritu horrelako buruhausteetan? Denborak esango du. Baina nire liburu hau kasu, ez dut literatur moduan egin, ingurua ezagutzeko baizik, eta ikaragarri libertitu naiz, jendea ezagutu dut... Saio bat da.

Ez al dizute sarri atzerakoia zarela leporatu?

Hori saldu egiten da. Gaurkotasunak edo aktualitateak izugarrizko garrantzia du, eta nik ez dakit zer den gaurkotasuna zuzen esateko. Ez dakidan bezala zer den euskalduntasun purua. Ni atzo bertan sortutako poema batekin txoratzen naiz, edo duela 800 urte idatzitako batekin. Norberak osatzen du bere aktualitatea. Merkatuan ordea, gaurkoak, modernoak funtzionatzen du. Pertsona guztiek hala ere, badituzte errejistro berdin batzuk, ez hirian, ez baserrian, ez inon aldatzen ez direnak. Hori da gizartean eta literaturan balio duena.

«Errege-erreginak» ez ote da lan txikia? Ez al duzu poesia eta narrazio literarioa alde batera utzi?

Bereikuntza hori, kultura jantzia eta ez jantziaren artekoa, gezurra da. Nik garbi ikusten dut partikulartasunak beti indarra izango duela, unibertsaltasunera iristeko partikulartasunetik abiatu beharra dagoela. Teoria honek edozein toki, teknika eta giro sozialetan funtzionatzen du. Mundu guztiak esango dizu: New Yorken kokatzen den eleberri bat unibertsala da. Nueva Yorkek ordea, kale eta taberna konkretu batzuk izango ditu, eta ni Nueva Yorkeko eleberri bat irakurtzen ari naizela leku horiek ezagutzen ez baditut apartekoak egingo zaizkit.

Liburu honi dagokionez, egin dudan beste edozein bezain zoragarria da. Besteak hainbeste balio du.

Leitzak beste herri batzuk baino ahozko tradizio aberatsagoa al du?

Ni Goizuetan jaio naiz eta pixka bat konpara dezaket. Goizuetarra, adibidez, beti esan da lotsagabe sanoa dela, gauzak garbi botako dituena. Leitzakoa, berriz, zakurragoa da, arranditsua, badu hutsetik sortzen den harrotasun hori. Leitzak baina, berez, ez du deus ere, asko hitzegin dela bere gainean. Leitza bezain aberatsa da beste edozein herri. Propagandak --leitzarren harrotasuna tartean dela, agian-eman dio izena.

Liburua osatzerakoan hainbat jenderekin kontsulta egiten ibili zara. Zer nolakoa izan da jaso duzun harrera?

Nik gauza bat ikusi dut: sekulako beldurra dago arbola genealogikoan atzera egiteko. Hori gai delikatua da, arraza dela eta arrazismoaren ingurukoa. Nik somatzen dut ahozko tradizioan euskaldun petoa hiztun motza izan dela. Hitzaren grazia nabaritzen den familia horietan ikusi dut ez dela oso bertako jendea. Agian, galdu dena ijito kastako jendea da, edo agote eta judu kastakoa. Ezin dut garbi esan, baina hori nabaritzen dut. Nire familia beragatik ere esan dezaket: seguraski Perurenatarrak ijito edo agote kastakoak izango ziren. Ikusi dut, kasu batzuetan, hori onartzea ohore guztia galtzea dela.

Ahozko tradizio gisa ezagutzen dena beraz, ez dugu euskaldun petoarena?

Euskaltasuna baserrietan loratu dela aipatzen da behin eta berriz, esate baterako. Baserriak herriko etxe batenak ziren, legeak hala markatzen zuen, eta oro har, inguruko burdinoletan eta lanean aritu zen jendea, jende kriptikoa, beste kasta batekoa, kanpotik etorria zena, burdinolak bukatzean baserrietan sartu zen. Honen inguruan, kriptologiaren inguruan, lan bat egiteko asmoa dut. Sorginak ere zer ziren? Non azaltzen ziren? Beti herritik aparteko herri zahar batetan, edo kobazuloetan. Eta non bizi ziren, izan ere, integratu gabeko jende horiek? Ederki ikusten da, arrazismoa sortu ahala, kasta izkutatzen saiatu izan dela beti. Dokumentazio eskasa dago, eta dagoena hori estaltzeko osatu da. «Errege-erreginak» egiterakoan zenbait familiak horrelako kontuez deus ere aditu nahi ez zutela esan zidaten. Nik uste dut, Arana eta horien kontuak, zortzi deiturena eta, hori disimulatzeko kontuak direla. Gainera, jendeak uste du ijito kastakoak Jimenez, Garzia... deiturikoak direla, eta ez du deus ikustekorik.

Xabier Carrillo