«Gaiak» argitaletxea sortu aurretik Murgil taldean hasi zinen dibulgaziorako liburugintzan. Zein helbururekin sortu zenuten taldea?

Orain jarraitzen dugun helburu berarekin. Euskaraz egiten ziren lanak batez ere literaturakoak ziren, eta pentsatzen genuen beste diziplinek ere euskaraz agertu behar zutela: historia, antropologia, soziologia, zientziako gai guztiak.... Hutsune horiek betetzera jo genuen.

Garai hartatik aldatu al da zerbait? Hutsune berak al daude?

Orain agian gehiago daude. Produkzio gehiago dago, baina gero eta gehiago merkatalizatu egin dira euskal argitaletxeak. Gero eta militantzia gutxiago ikusten da, soilik salmenta duen produkzioa egiten da. Gure kasuan salmenta urria da. Esan daiteke guk egiten duguna guk bakarrik egiten dugula.

Bestetik, gero eta gutxiago irakurtzen du jendeak. Beharbada ETBk hor zerikusia izango du.

«Gaiak» sortu duen talde barnean, baina, zein bilakaera egon da?

Taldean dagoen jendea aldatu bada ere, hasierako guneak hor jarraitzen du. Baina zabaldu egin gara, izan ere, denboraren poderioz jendea ere hurbildu egiten baitzaizu, interesatuta dagoena. Frantzian bereziki kultur maila zaindu egiten dute, eta hor badago guk jarraitu nahi dugun eredu bat. Adibidez, Frantzian mantendu egiten dituzte antzinako liburudenda zoragarri horiek. Hemen berriz «Pocahontas» ikusten duzu liburudendan. Penagarria da. Edo bestela liburu pilo bat ikusten dituzu, baina denak udako arrakasta direlakoak. Materiala berez oso zaila da aurkitzen. Gure asmoa hemengo kultura zabaltzea da. Kultura zentzu zabalean.

Harrigarria bada ere, EHUk ez du sortu sortu behar zuena, niretzat behintzat. Tesi asko dago baina oso murritzak, eta gainera gero dibulgazio mailan ez duzu ezer aurkitzen. Euskal Herriko historiaz duela 20 urte egin ziren lan interesgarriak eta orain errepikatzen eta errepikatzen ari gara.

Zuen lanak ba al du eraginik?

Jakina. Denboraren poderioz ikusten duzu. Idatzi edo animoak ematen dizkizutelako konturatzen zara eragina baduzula. Baina gertatzen da oraingoz murritzegia dela interes maila. Nire ustez kultura mailan momentu eskasenetan gaude, eta noski, beheran zaudenean gora joatea bakarrik geratzen zaizu. Hori pentsatu nahi dut. Herri bat ezin da mantendu momentu honetan dugun kultura mailarekin. Gazte jendea ikusten duzu egunkaria irakurtzen dutela (irakurtzen dutenak) baina horretaz aparte Euskal Herriko historiaz ikastolan ikasi duten gutxia dakite soilik. Eta garrantzitsua da zure herriko historia ezagutzea.

Hizkuntza mailan erronka izan al da hizkera samurrean zientzia mailako liburuak egitea?

Bai. Orain ohituta gaude, baina gezurra dirudi zenbat gauza `asmatu' behar diren idazteko. Orain hiztegi mailan ere gauza asko landuta ditugu. Hor ikusten da euskarak aberastasuna baduela. Landu egin behar da. Landu beharreko lana da, euskara sakontzeko eta jendeak euskara ondo erabiltzen eta menperatzen ikas dezan. Orain erreformarekin, berriz, alderantzizko gauza gertatzen ari da: gero eta gauza errazagoak, gero eta hizkuntza errezagoak bultzatzen dira. Ez dakit zergatik, moda amerikarra den edo zer den. Gero eta mami gutxiago dago. Hizkuntza funtzioa ere mantentzen jarraitzen dugu.

Zuena ez da proiektu ekonomikoa. Merkatuak horretan zein arazo planteatzen ditu?

Banaketarena. Une honetan arazoa ez bakarrik liburuetan, leku guztietan baizik. Ardorik onena izan dezakezu edo piperrik gozoenak, baina Eroskik edo antzeko batek banatzen ez baditu, jai duzu. Liburuekin berdin gertatzen da. Oso kontrolatua dago banaketa Euskal Herrian.

Bestalde, beste arazoa da liburudendatan gero eta gutxiago saltzen dela. Beste banaketa moduetara pasatzen ari gara. Liburudenda txiki asko itxi egin dituzte. Orain denak toki erraldoi hoietara joaten dira dena erostera. Orduan bai dela guztia banaketaren kontua! Niretzat liburu berak salmenta handia edukitzeak ez du esan nahi asko saltzen denik, era zabalean behintzat.

Zer falta da euskarazko produkzioan?

Literatura nahiko zabal egiten da, nahiz eta bertan ere jenero asko egin daitezkeen. Zabaltasun gehiago behar du gure esparru osoak. Batetik iraunbizi behar duzu, mundu kapitalista batean bizi baikara, baina bestetik militantzia ere behar dugu. Uste dut militantzia galdu egin dela; hori ikusten da argitaletxeen funtzionamenduan. Diru kontuak dira nagusi.

Historiaren ezjakintasuna aipatu duzu. Baina Euskal Herrian ba al dago historia zaletasunik?

Bai, baina oso murritza da. Hor geratu gara: mitoak, historiaurre pixka bat eta gertakari historikoak gauza zahar-zaharrak bezala. Beharbada historia orokor batekin geratu gara, gehiegi sakondu gabe. Arrazoia? Alde batetik EHUk ez duelako ezer sortu. Fakultateetan PSOEko jende asko sartu da, nahita, jakina. Eta gero hori ikusi egiten da, Euskal Herriko historia garatzeko interesik ez dago. Ikusi egiten da zelako proiektuak sortzen diren, edo garatzen bada bide batetik soilik garatzen da. Historialari asko Madrildik etorri, beren lana egin fakultatean eta gero berriro joaten direnak dira.

Eta bertako historiagileak?

Laster Josu Txuekak idatzitako liburu bat argitaratuko dugu Nafarroako historiari buruz. Hor duzu ere Pepe Estevez ere. Baina bazirudien Euskal Herrian sortutako unibertsitate bat sortuz gero emaitza gehiago edukiko genituzkeela.

Euskaraz landu al da historia?

Euskaraz oso gutxi landu da. Badirudi lehen aipatu ditugun interes horiek hor daudela oso gutxi landu dela euskaraz, eta landu beharko litzateke. Euskaraz landu behar zelako eta historia bera landu behar delako.

Bestalde, euskara dela eta, euskaraz lantzen badute gai bat, irakasleei beraiei oztopoak jartzen dizkiete. Irakasle bat unibertsitatean badago eta lana euskaraz egiten baldin badu, badirudi bere lanak askoz gutxiago balio duela. Joera erdaraz egitera izango da. Euskarak ez du balio zientifikorik irabazi. Euskaraz egiteagatik badirudi mota bateko interpretazioa eman behar diozula zure lanari.

Euskara berari buruz ez dira ikerketak egiten eta ikusten dugu kanpoan ari direla ikerketak egiten euskarari buruz, oso gai interesantea delako. Cavalli Sforza delako italiar genetistak izugarrizko lan onak egin ditu. Bere mapa genetikoan euskara agertzen da eta bera liluratuta dago euskararekin. Normala den bezala. Oso hizkuntza zaharra delako eta hemen jarraitzen du. Hau da cromagnon-en hizkuntza, Europa zaharraren hizkuntza zena. Berez intelektualen batentzat oso interesantea izan beharko litzatekela suposatzen da. Baina ez da kutsu politikoa erasten diotelako. Oraindik ere ezin duzu esan Euskal Herria interesantea dela interesa duelako berez, eta izugarrizkoa gainera.

Oraindik orain euskal nazionalismoak kutsu sabinista badauka?

Badauka, baina arrazoi politikoak direla medio. Nik euskalduntzat jotzen dut nire burua, euskalduntzat jotzeko eskubide osoa dut, badirudi jarraitu egin behar dudala nire eskubide hori aldarrikatzen. Berez eskubide bat ez da egunero aldarrikatu behar den gauza bat. Eta zure burua defendatzen egon behar duzunez denbora guztian, ezin diozu nazionalismoari kutsu hori kendu. Ikertzerakoan ere berdin, kontuz ibili behar duzu zein hitz erabiltzen duzun eta nola esaten dituzun.

Nahiko landua dago historia ez-ofiziala?

Ez. Erreforma eta frankismoaren azken urteetan interesa ikusi zen. Orain nahikoa moteldu da. Gutxi ikertzen da, edo ikertzen dena beti galdera berdinei erantzuten edo historia politikoa egiten. Baina interpretazio mailan ikertu behar da. Herriaren funtzioa zein den ez da batere ikertu eta herria oinarria da, hor egon da beti. Hor ikusten da herriaren igualitarismoa (mitifikatu gabe), ikusten da herria azpian dela, ezkutuan, lan egiteko prest. Ikastolen mugimendua, esaterako, ez da egon PNV egon delako, herriak bultzatu egin duelako baizik, ezkutuan beti. Heroiak ez ditugu hain gustuko euskaldunok, nahiago dugu gauzak aurrera ateratzen dituen jende arrunta.

Zein mailan da historia abertzaletasunaren tresna?

Eten bat eratu da. Adibidez kalean dauden gazteek ikastolan ikasi dute Euskal Herriko Historia eta horrekin nahikoa dutela uste dute. Badakite jarraitzen dutela lehen bazegoelako beste zerbait, baina lehen lotura gehiago zegoen esperientzia historikoarekin.
Etenaren ondoren hutsune hori betetzen hasiko gara berriro ere, edo beharra sentitzen hasiko gara. Gazteak asko kezkatzen ditu formazioak eta formazio horren barruan historia ere badago.

Formazioan, oro har, etena ikusten duzu?

Errepresioari erantzuna ematen zaio, baina errepresioaz aparte herri bezela aurrera jarraitzeko beste erreferentzia batzuk behar dituzu. Eta hor dudarik gabe formazioa dago.

Formazio falta hori hezkuntzaren eragina da?

Gazteek hainbat gauza ez dute ulertzen. Gauzak ulertu baino, galderak ez dituzte egiten. Hor dago errepresioa eta erantzun behar zaio. Baina horrek ez du dagoen formazio mailaren hutsunea betetzen. Oso puntuala da.

Pentsatzen ari ginen agian proiektu bezala formaziorako liburuskak kaleratzea, eztabaidarako. Gauzak ez direlako zuriak edo beltzak. Gazteria, sortu den giroa dela-eta, erdibanaturik dago eta hori ez da ona. Herri batek zerbait askoz ere zabalagoa izan behar du. Horretan erantzukizunak badaude. Gezurra dirudi, esaterako, Atutxa izatea EAJren ideologoa. Hori Barne Saileko arduraduna da, beraz ixilik egon dadila eta bere polizia ez dadila ikusi. Eta erabat alderantzizkoa da. Telebistan gehien ateratzen dena da, behin eta berriro errepresioaz aritzen dena.

Gazteen formaziotik at abertzaletasunak egiten duen historiaren erabilpena nola dakusazu?

Historiari egiten zaizkion erreferentziak oso azalekoak dira. Historian gauza asko daude oraindik ulertu gabe, beste gauza askoren artean ea zergatik daukagun oraindik gogo hori aurrera jarraitzeko.

Orain beste testuinguru batean gaude. Industria pikutara joan da, errepresioari aurre egitearekin ez da nahikoa, gazteriak lanik ez baitu. Hortaz egin behar da eztabaida, hausnarketa. Proiektu politiko nazional bat aurrera ateratzeko bizitzeko adina izango duzula suposatzen da. Eta une honetan, berriz, ez daukagu ezer.

EAJ ari da izugarrizko proiektuak egiten, dirua botatzen... Bilboko metropoli egitasmoa esaterako. Londresen gauza bera egiten saiatu ziren duela urte asko eta diru askoz ere gehiagorekin. Badirudi kontua dirua xahutzea eta xahutzea dela. Hortaz, gaztedia hori eztabaidatzen hasi beharko litzateke, etorkizunari buruz. Eta horretaz ez dago eztabaidarik. Eta herria nora doa gazteriarik gabe honek lanik ezean alde egin behar baldin badu?

Eztabaida horrek lan intelektual handia eskatzen du eta politikoen aldetik zabaltasun handiagoa behar da . Izan ere, badirudi, bitartean, instituzioek amets besterik ez dutela egiten proiektu erraldoiekin.

ARANTXA ERASUN