"Euskal kazetaritzak urrezko aroa bizi du garaiak horrela lagunduta".

Javier Diaz Nociren tesiaren zati bat kaleratu du Eusko Ikaskuntzak
"Euskal kazetaritzak urrezko aroa bizi du garaiak horrela lagunduta".
1834tik 1959rako euskarazko prentsaren azterketa egin du Javier Diaz Nocik
Euskarazko aldizkari, egutegi eta almanaken erroldea (1834-1959)» izenburuarekin kaleratu du Eusko Ikaskuntzak Javier Diazek idatziriko tesiaren zatia. Kazetaritzan lizentziatua, prentsan eta irrati ezberdinetan aritua eta egun, Leioako fakultatean Idazkuntzako irakasle dugu Diaz Noci.
Euskarazko kazetaritzan 1834tik 1959ra doan tartean ateratako aldizkari, egutegi eta almanakeak aztertu dituzu Eusko Ikaskuntzaren eskutik atera den liburuan. Zein eratako lana da?
Hemerografikoa da. Hain zuzen ere, prestatua dudan tesiaren zati bat da, eranskin bat. Tesia erabat historikoa da. Euskal kazetaritza zer zen aztertu nahi nuen, oso eremu ezezaguna baita. Kazetaritza oso mesprezatua izan da beti eta beraz, jendearen arabera literaturaren historia egitea merezi zuen, baina ez kazetaritzarena. Lan hau abiapuntua da eta espero dut ondorengoek azterketa horretan gehiago sakontzea.
Zein bitxikeria aurkitu dituzu garai hartako kazetaritzan?
Aldizkari amerikarrak, esaterako. Euskaraz idatziak daude baina eredu periodistiko amerikarraz. Los Angelesko «Eskualdun Gazeta» eta Kaliforniako «Eskual Herria» izenekoak azpimarra daitezke. Aldizkari hauek benetan onak ziren, oso informatiboak; nolabait esatearren, Pulitzer ereduaren jarraitzaileak. Azkenak, gainera, %100 euskaraz argitaratzen zuen.
Horietaz gain, euskara hutsezko lehenengo kazeta dugu, Xahorena. Hala ere, anekdotiko samarra izan zen. Izan ere, diputatu izateko hauteskunde batzuetara aurkeztekotan zen eta euskaldungoaren botoaren atzetik zebilen.
Bereziki harritu zaituen daturik?
Garai hartan euskarazko komiki bat argitaratu zela jakiteak. Euskal Herrian izan den euskara hutsezko lehenengo komikia. 1927an argitaratu zen, «Txistu» izenez. Ez dakit nortzuk jarri zuten martxan. Itxura batean, Madrilgo arkitektura ikasle batzuek marrazkiak bidali eta ideia azaldu zuten. Ez dut, hala ere, sekula ikusi eta ez dakit gordetzen den ere.
Euskara ideologia mailako tresnatzat hartua al zen?
Karlista eta liberalen arteko lehian, esaterako, euskaldunenak karlistak zirelakoan nengoen. Euskarazko kazetaritza, baina, Donostiako liberalen astekari batekin hasi zen. Liberalak hirietan zeuden eta karlistak, berriz, herrietan. Herrietako apaiza karlista izan ohi zen eta pulpitutik botatzen zuen mezua. Liberalek beste hedabide bat behar, eta prentsan aurkitu zuten.
Euskal Herrian argitaratzen ziren aldizkarien artean merezi al du inork aparteko aipamenik?
«Eskualduna»k Iparraldean. Kazetaritzari dagokionez, eredua sortu zuen. Hegoaldean, ostera, «Argia» zegoen, oraingo ARGIArekin zerikusirik ez zuena. 1921ean hasi eta gerra arte iraun zuen. Profesionalak zeuden bertan. Eredu periodistikoa sortu zuten: argazkien erabilera ona, inprenta ere oso ona zuten. Haiek ipini zuten euskarazko kazetaritza modernitate bidean. Gainera, jesuitekin batera laikoak ere baziren lanean.
Herrialderik emankorrena?
Gipuzkoa. Lapurdi ere bai. Iparraldeko egoera, nolanahi ere, oso ezberdina zen. Hegoaldean bazen indar politikoa, abertzaletasuna, euskaldunen eite guztiak biltzeko modukoa. Komunistek ere euskaraz idazten zuten eta sozialistek ere bai, Eibarren... Iparraldea, baina, Frantziako Administrazioaren menpe zegoen eta ondorioz, arazoak zituzten argitaratzerakoan. «Eskualduna» emankorra izan zen arren, pentsamolde aldetik kontserbadorea zen oso: naziekin aliatu eta Espainiako gerran frankisten alde jarri ziren.
Gainontzeko herrialdeetan zer gertatzen zen?
Bizkaian bazen foko bat. Zornotzan apaizen elkarte bat sortu zen: Jangoikozale Vazkune. Aldizkari batzuk argitaratu zituzten, erabat erlijiozkoak. Bizkaian bertan jelkideen aldizkari zenbait argitaratu zituzten eta batzuk euskara hutsean daude, «Euzko» esaterako. Hauek darabilten eredu linguistikoa, hala ere, ulertezina da. Araban eta Nafarroan egoera kaskarragoa zen.
Aldizkari zenbait elebidunak ziren. Nola funtzionatzen zuen elebitasun horrek?
Era ezberdinean. Euskararen portzentaia aski txikia zuten batzuek, gehixeago erabiltzen zutenak baziren... Euskarazko prentsan beti egon da militantismoa eta militantismo horren arabera doa portzentaia. Zenbaitetan % 10 besterik ez zen eta, gainera, beti ondo geratzeko asmoz erabilia. Elebidunen kasuan, informazio nagusia erdaraz doa beti. Kontuan hartu behar da, bestalde, garai hartako prentsa iritzizkoa ere bazela.
Euskalkien arazoa bateratzeko formularik erabiltzen al zen?
Iparraldean, Baionan egiten ziren argitalpenak baina idazle gehienak baxenafarrak izanik. Beraz, lapurtera klasikoa oinarri gisa hartu eta ondoren baxenafarreratik jasotako hitzekin osatzen zuten. Hegoaldean beste eredu batzuk ageri dira. Jelkideek bizkaieraz idazten zuten eta neologismoz beterik. Beste jelkide batzuek eredu ulerterrazagoa hautatu zuten...
Zer iritzi duzu egungo herri aldizkarien mugimenduaz?
Ez da bide bakarra baina bai jarraitu beharrekoa. Euskarazko kazetaritzan sekulako garrantzia izan du beti tokian tokiko informazioak.
Urrezko aro batean al gaude?
Hori sinestea gustatuko litzaidake. Urrezko garaia gerra aurrean kokatzen dut. 1920tik gerra artekoa oso indartsua izan zen: Lizardi, Lauxeta, Azkue bera, Urquijo... Gaur ere, urrezko aro bat bada baina garaiak horretan lagundu duelako. Modernitatean gaude, errazagoa da, egoera politikoa ere hobea da, euskara batua dago... Hori Hego Euskal Herrian. Iparraldean garai hura emankorragoa izan zen.
Zeintzuk dira euskal kazetaritzaren gaitzak?
Kazetariek dituzten konplexuak. Gutxiago bezala ikusten ditugu geure buruak. Konplexuak gainditu egin behar dira. Beti kontsideratu izan da, interes politikoen ondorioz, euskara batzuen hizkuntza dela soilik eta garbi izan behar dugu euskaraz eremu guztietan bizi daitekeela.
Euskal kazetaria militante izatera kondenatua al dago?
Geroz eta gutxiago. Arazo nagusia benetako elebitasunaren eza da, eta euskaldunek beren hizkuntza ez erabiltzea. Arazo ekonomikoak ere ezin dira ahaztu, baina hori ez da euskarazko kazetaritzaren gaitza soilik, kazetaritzan bertan gertatzen dena baizik. Nahiko lanbide mesprezatua da. Lanbide zaila da kazetariarena.
Zein etorkizun ikusten diozu euskal kazetaritzari?
Oparoa. Egunkari bat badugu eta tokian tokiko aldizkarien mugimendua ere garrantzitsua da. Militantismotik ezin bizi daiteke eta kazetaritzatik ere nahiko lan. Lehen pausoak, beraz, kazetaritza duintzea izan behar du, bai ekonomikoki zein lan arloan merezi duen lekua izan. Eta jakina, euskarazko kazetaritza hedatzea. Horretarako, ordea, herria euskaldundu egin behar da eta hori norberaren kontua da.
ARTOLA, Maite
38-40

GaiezKomunikabidKazetariak
GaiezKomunikabidPrentsaEuskaraz pr
PertsonaiazDIAZ2
EgileezARTOLA6Komunikabid