J.M. Velez de Mendizabali elkarrizketa
L.M. Velez de Mendizabal: "euskal literaturak itzulpena behar du"
Ez da txantxetakoa pertsona honek, dagoeneko 47 urterekin, duen biografia. Arabarra jaiotzez, Aramaiokoa, baina bere bizitza gehiena Arrasaten bizi izandakoa. Batik bat entrepresa munduko gizona dugu, eta ikasi ere horretaraho ikasi zuen; bi lizentziatura ditu, Entrepresa Zientzietan eta Ekonomiketan alegia. Egun, Arrasateko Unión Cerrajera-ko zerraila sailaren Zuzendari Nagusia. Kultur arloan ere murgildutako gizona. Eusko Jaurlaritzan Kultur Sailburuordea izandakoa, Euskaltzaindia eta Real Sociedad Vascongada de Amigos del Pais-eko kidea eta azkenik idazlea eta Euskal Herriko Idazleen Elkarteko Presidentea, azken hau denbora gutxirako izango bada ere.
GALDERA: Euskararen gaiarekin hasiko gara bada. Jakina da gizarte mailan gure hizkuntzak pairatzen duen egoera kaxkarra, nola isladatzen da hau entrepresa munduan, zein da bere egoera?
ERANTZUNA: Egoera zaila da, berez euskararen egoera zaila da eta. Enpresa gainera kanporantza mugitzen da barrurantza baino gehiago, eta honek gauzak zaildu egiten ditu. Beraz euskara kokatu behar da bai kanpo eta bai barne koordenadetan, kanpokoak noski, askoz ere zailagoak direlarik. Duela 60 edo 70 bat urte, hemen, Unión Cerrajeran, izandako gertakizun bat kontatuko dizut, berau ezaguna da gainera Euskal Filologiaren munduan. Goiz batean, lantegiko goi-zuzendarietariko batek, lanera zihoanean, langile bat ikusi zuen bere aurrean, hau ere lanerantz, gogo handi barik, politto politto, eta zera esan zuen arrasatearrez: "hau juen joiek ala etorri jatok". Honek erakusten digu garai haietan lantegi barruan guztien arteko harremana nagusiki euskalduna zela.
GALDERA: Eta enpresa barruan ba ahal da mogimendurik euskararen inguruan, posible ahal da, neurri txiki baten bada ere, lehengo egoera hori berpiztea?
ERANTZUNA: Bai, noski. Nik neuk adibidez, niretzat diren lan guztiak euskaraz egiten ditut, diarioa, apunteak, enpresako idazkiak... eta egia esan, ez diot beldur handirik 'espioitza industrialari', baina noski enpresatik kanpo jotzerakoan gaztelera nagusitzen da. Mugimenduari dagokionez, dagoena militante aktiboak sortutakoa da, hauek beraien inguruan sortzen duten giroagatik. Nik adibidez idazkaria eta zuzendaritzakoak euskaldunak ditut eta haiekin euskaraz egiten dut baina haiek jakin badakitelako ni euskararen militantea naizela. Hau noski, egoera anormal baten ondorioa da. Nik 21 urterekin ikasi nuen euskara eta egun berau bultzatzearen beharra sentitzen dut, baina bertako betidaniko euskaldun batek agian ez; horrelakoak militante pasiboak dira, eta hoiengan dago koxka, euskarak aurrera egingo du militante pasiboak handitzen diren neurrian, euskaraz, horrela ateratzen zaielako egingo den neurrian.
GALDERA: Eta horretarako zer egin behar da, ze neurri hartu behar da?
ERANTZUNA: Lehendabizi borondate handia behar da. Nik ez dut uste diruak, klaseak eta abar gauzak asko alda ditzaketenik, azken finean hor behar bat egon behar da, eta noski norberak bere borondatez ikasi beharko du baina azken finean gizartean behar bat ikusten duelako.
GALDERA: Gaia apur bat aldatuz, zeure bizitzan izandako beste alor batera joko dugu. Gobernu lanetan aritutakoa zara, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailburuordea izan zinen hain zuzen, Garaikoetxearen sasoian, Etxenikerekin batera, berau Hezkuntza Sailburua izan zenean.
ERANTZUNA: Begira, ni gobernura urtebeterako noa, Garaikoetxearen lehen legealdiko azken urterako hain zuzen. Labayen Donostiako alkatetzara joan zen eta beraz ni garai bat amaitzera joan nintzen dena egina dago eta gizon batek hasitako proiektu bat amaitu behar duzu. Bigarren legealdian bai, neure proiektua neukan eta horretan hasi nintzen lanean, baina urtebete pasa bezain laster Garaikoetxea bota egin zuten eta hor bukatu zen proiektu guztia.
GALDERA: Zein izan zen zuen helburua eta zein neurritan lortu?
ERANTZUNA: Zuenari ahelik eta ate gehien zabaltzea izan zen gure helburua, argi bait dago erakundeek ez dutela kulturarik egiten kultura herriak egiten du. Are gehiago,Gobernuak ez du biderik markatu behar, bestela totalitarismoan eroriko litzateke; gobernuak aukerak eskeini behar ditu eta herriak markatzen duen bideari eutsi behar dio. Hau agian nahiko utopikoa da, baina gaurko utopia biharko errealitatea da; utopia barik ezin daiteke bizi eta bidea egiterakoan bera izan behar da gidari.
GALDERA: Berriz ere euskarari helduz, sarritan azpimarratu izan da, zenbait sektoretatik bederen, Eusko Jaurlaritzak ez duela eta ez duela izan euskararen normalkuntzarako plangintzarik. Zer deritzozu?
ERANTZUNA: Begira, samur erantzungo dizut. Hemen euskera bigarren mailako hizkuntza da. Konstituzioak erdararen ezagupena beharrezkotzat jotzen du, euskararen ezagupena aldiz aukera mailan uzten du, eskubide bezala, bata da 'tiene el deber de', bestea 'tiene el derecho de'.
GALDERA: Zu Garaikoetxearen garaian aritu izan zinen, egun gobernu misto bat dago, PNV-PSOErena alegia. Nolako eragina izan dezake orain hauek egiten duten politikak zuek hasitako proiektuetan?
ERANTZUNA: Han, ni aritu izan nintzenean, nire gainean Joseba Arregi zegoen, egun ere kultura saila bere ardurapean dago, bere buruarekin zintzoa baldin bada politika berberarekin jarraituko du. Dena den, egia esan, orain ez dut hurbiletik jarraitzen, baina pentsatu nahi dut guk unean planifikatutakoa aurrera eramaten ahaleginduko dela.
GALDERA: Baina kultura oso loturik dago hezkuntzarekin, are gehiago euskara eta euskal kulturari dagokionean, eta eremu horretan demaseko saltsa dago ikastolak, eskola transferituak, hizkuntza eredu desberdinak...
ERANTZUNA: Bai, baina hala ere Joseba Arregik hor jarraitzen du eta ez dut uste asko aldatuko zenik. Eta begira, nik hezkuntzaz ez dut ezer ulertzen, ni beti kultura arloan mugitu izan naiz, baina hala ere uste dut alor horretan gauzak ezin izan daitezkeela asko aldatu. Baina beno, ni euskaldun eta abertzale naizenez geroztik ez dut uste berdina denik Etxenike bat edo Rekalde bat egotea duda barik. Nik Rekalde nire ikasle garaitik ezagutzen dut eta badakit nola pentsatzen duen, nire irakaslea izan bait zen, badakit baita ere nola pentsatzen duen Etxenikek. Orduan, euskaldun eta abertzale moduan uste dut sozialistak hor egotea gure kalterako dela.
GALDERA: Gaur egun euskara nahiko egoera bitxian aurkitzen da, kili-kolo dago, batetik ba ditu baldintza guztiak hizkuntza normalizatu baten status-a lortzeko, komunikabideak, hezkuntza mailako aurrerapenak, titulu mordoxka bat, baina bestetik ikusten da bere eragin soziala gero eta urriagoa dela, hots gero eta gutxiago hitzegiten da. Nola ikusten duzu egoera hau.
ERANTZUNA: Ni ziur nago, edo hobeto esanda, ziur egon nahi dut, hemendik hogei urtetara egungo martxa jarraituz gero, Euskal Herriko biztanlego gehienak euskaraz jakingo duela eta euskaraz mintzatzeko gai izango dela, eta beno agian 50 urte izango dira hori pasatu arte. Baina era berean, ni ziur nago gehiengoak ez duela euskara izango bere lehenengo hizkuntzatzat.
GALDERA: Beno ba, beste mundu batean murgilduko gara, idazleen munduan alegia. Zu zeu idazlea zara eta gainera Euskal Herriko Idazleen Elkarteko presidentea...
ERANTZUNA: Orain arte, azkenengo urtea eta jada asmorik ez jarraitzeko. Honek ordu asko eramaten dizkit. Dagoeneko lau urtetan aritu izan naiz lan horretan, epea hori zen, nik nirea egin dut eta kitto. Orain, berriz ere barne hauteskundeak izango dira, bilera nagusia martxoan izango da eta bertan ikusiko da zer gertatzen den.
GALDERA: Noiz sartu zitzaizun idaztearen kezka hori, noiz hasi zinen idazten?
ERANTZUNA: Kezka hori betidanik izan dut, baina hasieran erderaz idazten nuen ez bait nekien euskaraz. Klasean trebetasuna nuen idazlanak eta horrelakoak egiten eta gero, erderaz neukan erraztasuna euskerara eraman nuen. Geroago Gasteizen ari nintzenean lanean, Donostiako zezen plaza bota berria zen eta kriston eztabaida zegoen gai horren inguruan, nik orduan artikulu bat egin nuen gaiari buruzkoa baina nahiko katxondeoz, Zeruko Argiara bidali nuen eta uste nuenaren kontra argitaratu egin zidaten artikulua, eta geroztik Arrasateko kronikak bidaltzen hasi nintzen. Guzti hau 1973-74aren inguruan gertatu zen eta 77 arte gauzak idazten jarraitu nuen aldizkarian. Gero DEIA sortu zen eta Zeruko Argiako batzu hara joan ginen, euskarazko sailean idaztera Gero eguneroko praktikotasunetik liburugintzara pasatu nintzen jada,bertan jarraitu izan dut eta dagoeneko zazpi liburu ditut.
GALDERA: Ze liburu?
ERANTZUNA: Hiru bibliografia, beste bat Arabari buruz idatzitako artikulu guztien bilduma bat, beste bat kontakizun laburrak, aurten beste bat egin dut Txillidarekin Gernikari buruz eta orain egiten ari naiz nire bizitzako hobby handienari buruzko beste bat, amu-arrantzari buruzkoa hain zuzen, eta hor amuarrainaren gora-beherak kontatzen ditut. Baina idatzi, beti idazten dut, eguna horrela hasten dut eta bukatu ere bai. Askotan hamar ordu baino gehiago lan egiten dudanean, etxera joan eta luma hartzea niretzat ariketa bat da.
GALDERA: Zeintzu dira gaur egun literaturari ikusten dizkiozun oztopo nagusiak?
ERANTZUNA: Nagusiena euskararen errentagarritasun eza. Une honetan euskara ez da errentagarria eta izatea lortuko balu orduan ez luke beharko ez Gobernurik eta ez ezer. Oso merkatu urria dugu, jende gutxi bizi gara hemen. Gaur egun posible da euskaraz argitaratzea Eusko Jaurlaritzak eta erakundeek diru dexente ematen dutelako. Munduko argitaletxe handienak adibidez Espainiako argitaletxeak erosten ari dira orain frantsesek Salbat erosi dute, zergatik? Ba gazteleraz mintzatzen direnak 300 milioi inguru direlako eta hor merkatua dagoelako. Hemen ez dago idazlerik bere egile eskubideetatik bizi denik, edo behintzat nik ez dut ezagutzen.
GALDERA: Eta nola lortu ahal da errentagarritasun hori?
ERANTZUNA: Begira, Idazleen Elkartean zerbait egin badugu urte hauotan atzerriko beste idazle batzuekin harremanak sendotzeaz aparte, zera izan da, Gobernuari Liburuaren Lege Proiektua aurkeztea, eta hau bi gauzagatik aurkeztu dugu. Guk badakigu legeak ez dituztela artistek, idazleek egiten, merkatariek baizik eta hauek artisten eskubideen aurka joango dira. Hori da sal-erosketaren prozesuaren ondorioa nik irabazten badut zuk galdu eta aldrebes. Baina azkenean errentagarritasuna argitaleetxeek lortu beharko dute.
GALDERA: Lehenago, euskararen ezagupenarekiko itxaropentsu agertu zara nahiz eta erabilera mailan ezkor agertu. Izan dezake honek eraginik euskal literaturaren errentagarritasunean?
ERANTZUNA: Ez handirik, zeren eta hemendik zenbait urtetara ez gara izango bi milioi baino gehiago. Honetan hitzulpengintzak izugarrizko garrantzia du. Euskal literaturak arrakasta izateko beste hizkuntzetara hitzuli egin behar da, eta hemen kriston arazoa dugu ez baut dugu itzultzaile onik, erderatik euskarara bai bain aldrebes ez. Oso idazle onak ditugu, eta oso obra ederrak eta hori esportatu beharra dago.
GALDERA: Aurten, izan dira literaturaren inguruan zenbait istilu, edo hobeto esanda eztabaida. Ezagunenak agian Jon Juaristi eta Alvaro Bermejorenak. Juaristik esan zuen euskal idazleek hobe luketela gazteleraz idaztea, Bermejok aldiz itzulpen batekin irabazi zuen euskarazko lehiaketa bat, zer deritzozu?
ERANTZUNA: Juaristirenari buruz zera esango nuke –eta lehen esan dut–, ni idazle amorratua naizela eta nere ustez oso idazle onak daudela euskal idazleen artean. Gainera esaldia agian kontestutik aterata dago. Bermejorenari buruz, ba bere garaian esan nuena, etika eza Bermejoren aldetik, eta nere ustez hori euskara gureta lotsaraztea dela.
GALDERA: Literaturak ba du eztabaida sakon bat bere izaerari buruzkoa. Idaztea artea egiteagatik bakarrik, edo badu zelabaiteko konpromezurik?
ERANTZUNA: Euskal Herrian behintzat argi dago neretzat. Euskaraz idaztea militantea da, eta beraz horrek gure herriarekiko konpromezu bat darama.
XABIER LETONA
38-41
GaiezHizkuntzaEuskaraNormalkuntzEgoera
GaiezKulturaLiteraturaIdazleakVELEZ DE1
GaiezKulturaKulturgintz
GaiezKulturaLiteraturaElkarteakEHIE
GaiezHizkuntzaEuskaraErakundeakEuskaltzain
PertsonaiazVELEZ DE1
EgileezLETONA1Kultura
