Zubietako erraustegia abian jarri zenetik hiru urte bete ez direnean, jada inguruko aire, lurzoru, ur eta landareak kutsatzen ari da dioxinaz eta bestelako gai toxikoz. Hala erakutsi dute alde batetik Herbehereetako ToxicoWatch fundazioak 2021eko laginekin egindako azterketak, eta bestetik GHK partzuergoak –erraustegiaren jabeak– urtero Eusko Jaurlaritzari aurkeztu beharreko Ingurumen Zaintzako Programaren barruan IDOM eta SGS konpainiek egindako bik. Errausketaren Aurkako Mugimenduak azaldu berri ditu datu kezkagarriok.
Bi iturri ezberdinetatik iritsi da Errausketaren Aurkako Mugimendua (EAM) konstatazio honetara: Zubietako erraustegia inguruak dioxina, PFAS, metal astun eta abarrez kutsatzen ari da eta kutsatze horren arrastoak jada hauteman daitezke erraustegi inguruetan analizatzeko hartutako arrautza, lur, ur, lohi eta goroldioetan.
Lehen informazio iturria ToxicoWatch fundazioak burututako ikerketa da. ARGIAk bere garaian azaldu zuenez, EAMek Zubietako erraustegiaren kutsaduren kontrol herritar eta independentea enkargatu zion 2019an ToxicoWatch fundazio holandarrari. Hala, ToxicoWatchek hiru azterketa burutu ditu orain artean, lehena erraustegia ofizialki martxan jarri aurrekoa egoeraren ‘zero agertokia’ ezartzeko, bigarrena 2020an bildutako laginekin eta hirugarrena 2021ekoekin. Azken honen emaitzak aurkezten hasi berria da EAM, lehenbiziko aurkezpena Hernanin egin du azaroaren 19an. ToxicoWatchen informea osorik sarean eskaintzen du ARGIAk lotura honetan.
ToxicoWatchek 2021eko datuen analisia eginda, honako ondorio nagusiak azpimarratu ditu: dioxina kopuru altuak aurkitu dira erraustegiaren ondoan bildutako bai goroldioetan eta bai oilategietako arrautzetan, aurkitutako dioxina motak (‘dioxina’ atalak molekula ezberdinak biltzen ditu) Europan zehar beste erraustegien inguruetan aurkitutakoak berak dira, kopuru garrantzizkoetan aurkitu dira beren arriskuagatik gero eta garrantzi handiagoa ematen zaien PFAS-ak ere (konposatu per- eta polifluoratuak, ingelesez ‘Per- and polyfluoroalkyl substances’) arrautza, lohi eta goroldioetan eta, azkenik, Arkaitzerrekako kutsadurak jarraipen zehatza eskatzen du.
ToxicoWatchen analisian nabarmentzekoen artean, EAMeko kideen aburuz, dago dioxinak, PFASak, metal astunak eta abarretan Europan lehenagotik lanean ari diren beste erraustegi batzuen datuekin egindako erkaketa. Izan ere, ToxicoWatch Zubietakoarekin batera egiten ari da Madrilgo, Lituaniako eta Txekiako hiru erraustegiren jarraipena, eta horietako laginekin alderatuta, Zubietan erraustegia abian jarrita berehala oso balio altuak ematen zituzten instalazioen inguruetako goroldio eta landareek, esaterako zaborrak erretzen urteak daramatzan Madril-Valdemingomezko erraustegiaren ondokoek baino altuagoak.
Zubietako erraustegiaren kutsadura salatzen duen bigarren iturria datza instalazioaren jabe den GHK partzuergoak eta kudeatzailea den Ekondakin enpresak Eusko Jaurlaritzari emandako informazioa: horrelako instalazioek urtero aurkeztu behar duten Ingurumen Zaintza Programako agiriak. Dokumentu pilan arakatuz aurkitutako bi agiri nabarmendu dituzte EAMeko kideek: SGS eta IDOMek erraustegiaren enkarguz egindakoak.
IDOMen agirian irakur daitekeenez, erraustegi ondoko lurzoruan aurkitu dira TPH hidrokarburoak eta fenolak Espainiako legediak baimendutako mailen gainetik. IDOMek lurpeko uretan ere aurkitu zituen kutsagarriak, baina laginen azterketa prozesuan gertatutako gorabeheraren bati egotzi zion kutsatzea. Aldiz, SGS konpainiak bai aurkitu zuen dioxina eta furanozko kutsatzea erraustegiko lurpeko uretan, kopuru altuan gainera, bere hitzetan dioenez (gaztelaniaz) Holandako legediak ez onartzeaz gain “esku hartu beharreko larritasuna” deitu maila gaindituz. Herrialde gehienetan kutsagarri arriskutsu hauen mailak ongi zehaztuta ez daudenez, Herbehereetako gobernuak ezarritakoak hartzen dituzte ikerlariek balio estandartzat.
EAMeko kideen irakurketan, lotura nabarmena dago aurreko azterketetan burokraziaren paper artean ‘ahaztuta’ utzi diren lurpeko kutsadura-ohar horien eta 2020tik Arkaitzerrekan ikusten den hondamendiaren artean. Urte hartan hilda agertu ziren errekasto horretako arrain eta aingirak, eta geroztik pozoiketa ez eteteaz gain larriago eta ikusgarriago bilakatu da, 2021eko uztailetik inguru hark daukan ‘kuxidadeak’ erakusten dutenez.
“Arkaitzerrekako kutsaduraz –salatu du EAMek– GHKko arduradunek lehenbizi esan zuten ‘ez da gurea, ez du erraustegiak sortu’… baina ordurako bazeuzkaten IDOM eta SGSren txostenak. Gezurretan ari ziren. Gero, duela gutxi, Ura agentziari baimena eskatu diote Arkaitzerrekara ateratzen den erraustegiaren azpiko drain-tutuari aurrean biltegi bat eraiki eta horko urak saneamendu sarera punpatzeko, Loiolako araztegira bidaliz. Bestalde, iturri onetik jakin dugunez, beren barne bileretan GHKk aitortzen du zenbait arazo badauzkatela: bi sute gertatu zaizkiela hondakinak pilatzen dituzten biltegietan, filtrazioak dauzkatela orain biltegi horiek. Beraz, lurpeko uren kutsadura hor dago, ezin diote konponbiderik aurkitu eta horregatik nahi dute estali eta desagerrarazi, kutsadura urrutiago eramateko eta, bide batez, kutsaduraren informazioa ematen duen iturri bat estaltzeko”.
Bitartean, ToxicoWatch fundazioak jarraitzen du ikerlanarekin eta berrikitan EAMeko kide boluntarioek bilduak dituzte 2022ko kutsaduraren datuak emango dituzten laginak: inguruko oilategi pribatu txiki batzuetako arrautzak, goroldioa, ura, errekako lohiak, zenbait landareren orriak eta beste. Herbehereetatik zorrotz gainbegiratzen dute laginen bilketaren prozesu osoa, 2021eko azterketaren agirian ikus daitekeenez: laginak jasotzen diren uneak eta guneak ondo dokumentatzen dira, zehaztasunez hautatutako ontzietan bildu eta bidaltzen dira laborategietara, eta abar. Crowdfunding bidez herritarren artean bildutako diruz eta zenbait udalen laguntzaz finantzatzen dute erraustegiaren azterketa zientifiko independentea.