Ebro ibarraren sorrera bitxia da: duela 40 milioi urteko orogeniaren ondorioz, Tertziarioan, mendikateen artean Mediterraneora ihesbiderik ez zuen aintzira erraldoi bat zen. Pixkanaka, Pirinioetatik eta Iberiar Mendikatetik higatutako buztinak, hareharriak, kareharriak eta konglomeratuak pilatu ziren. Duela 12 milioi urte inguru Ebro ibaiaren arbasoak itsasorako atea zabaldu zuenean higadura prozesuak azkartu egin ziren. Bardeetan orain ikus ditzakegun paisaia eta forma harrigarri askoren jatorria, azken milaka urtetan gertatu den ustutze prozesu horren ondorio da.

Higadura prozesuek aurrera egin ahala, erliebea eratzen da substratu geologikoaren gogortasunaren arabera: hareharri eta legarrek errazago eusten diote, eta haien azpian dauden lutitak –buztin eta lupetzez sorturiko arroka sedimentarioak– babesten dituzte. Horrela sortu ziren, besteak beste, hainbestetan fotografiatu ditugun Bardeako sorgin tximini eta muino-lekukoak, Castildetierra, Piskerra, El Rallón edo Santxikorrotakoa kasu.

Azkeneko muino honek badu historiatik eta kondairatik asko. XV. mendean Bardean bizi zen Sancho Rota bidelapurrarengandik datorkio izena, eta gaztelu baten arrastoak ere badira bertan –Juan II.a erregearen gudarosteak setiaturik, harrapatua izan baino lehen Rotak bere burua labanaz hil zuela dio kondairak–.

Halako muino-lekuko ikusgarriak batez ere Bardea Zurian aurki ditzakegu. Ertz malkartsuko sakan, karkaba eta trokarte ugari dituen eremua da, etengabe aldatzen ari den basamortu moduko bat, eta azalera irteten den gatzaren kolore zuriagatik deitzen diote horrela. Bardea Zuriko sakonunea azken 11.000 urtetan moldatu dute gorabehera klimatikoek, baina baita gizakiaren jardunak ere: duela mende batzuk urtero 300.000 ardi iristen ziren transhumantzian –Erronkariarren abelbidea bertatik igarotzen da–; XVII-XVIII. mendeetako Izotz Aro Txikian ere deforestazio handia jasan zuen inguruak, sutarako-egurra lortzeko; XX. mendean nekazaritzarako labakitu ziren 20.000 hektarea inguru; eta gaur egun, ezin ahaztu tiro-eremu militarra dugula erdi-erdian.

Errege Bardeako Natur Parkeko ibilbide ofizialen artean, bada bat mendiko txirrindarekin Santxikorrotatik igarotzen dena eta iraganaren lekuko geologiko horretaz gozatzeko aukera ematen duena.

[Artikulu hau ARGIAren Aktualitatearen Gakoak 2022 100 orrialdeko aldizkari berezian argitaratu da. ARGIA Jendeak paperean edo PDFan jasoko du, bakoitzak hautatu duen gisan. Oraindik ez baduzu pausoa eman, egin zaitez ARGIAkoa eta plazer handiz bidaliko dizugu! Gainerakoek, Azokan eros dezakezue]