Madrilgo kongresuko azken tramitea igarota, Pedro Sánchezen gobernuak bultzaturiko Memoria Demokratikoaren Legea abian jarriko da. EAJren eta EH Bilduren babesa du lege berriak, horretarako Espainiako Gobernuarekin hainbat zuzenketa adostu baitzituzten. Esaterako, Ezkabako gotorlekua eta Donostiako La Cumbre eraikina memoria gune bihurtzea, edo batzorde independente bat eratzea frankismoaren krimenak ikertzeko orain arte zegoen 1978ko denbora-mugaitk harago, 1983 arte.

EH Bilduren esanetan “diktadura frankista pairatu zuten pertsona guztiei zor zaien egia, justizia eta erreparazioa bermatuko dituen memoria partekatua eraikitzeko bidean aurrerapausoak” dira honakoak. EAJk ere  “memoria, justizia eta erreparazioa” bilatzeko bidean “aurrerapausotzat” jo du ekimena, eta 1936an inkautatutako agiriak, ikurrak, enblemak eta banderak alderdi politikoei eta erakunde sindikalei itzultzeko konpromisoa nabarmendu du.

Biktimen elkarteen ustez aurrerapauso batzuk badakartza lege berriak, batez ere José Luis Rodríguez Zapaterok 2007an onartutakoarekin alderatuta, ordukoa ezerezean geratu baita praktikan. Biktimen definizioa eta errolda; hobien mapa egin, hildakoak bilatu eta deshobiratzea Espainiako Estatuaren esku uztea; DNA bankua; hezkuntzaren eremuan memoria historikoa lantzea… Baina hutsune handiak ikusten dizkiote oraindik, batez ere 1977ko Amnistiaren Legea ez duela indargabetzen.

 Justizia izateko eskubiderik ez

Frankismoaren krimenen kontrako kereila argentinarraren estatu koordinadorak (CEAQUA) azaldu duenez, ikerketa judizialik ez baldin badago, biktimarioak “ikusezin egiten eta babesten” jarraituko du legeak. Hala, “duela 45 urtetik arrastaka dakartzagun inpunitate erregimenaren oinarrizko zutabeek” bere horretan jarraituko dute. CEAQUAren esanetan, legeak aurreikusten du giza eskubideen eta oroimenaren fiskaltza bat sortzea, baina ikerketa “jurisdikzio boluntariorantz doala dirudi, ez penalerantz”, eta horrek Estatuaren epaimahaietako ateak ixten jarraituko ditu frankismoaren krimenak ikertzeko, bere aburuz.

Oroimen Historikoa Berreskuratzeko Elkarteak (ARMH) ere kritika zorrotzak egin dizkio lege berriari. 1977ko Amnistiaren Legearen hormak bere horretan jarraituko duela dio, eta ezartzen diren hainbat eskuduntzen zehaztasun falta ere salatu du, Emilio Silva bere presidentearen ahotik. Adibidez, deshobiratzeen ardura ekonomikoa Estatuaren gain jartzen badu ere “ez du horretara behartzen” eta hobi komunak “judizializatu gabe” jarraituk dute, ondorioz familiek ez dute izango euren senideak bilatzeko eskubidearen bermerik. Sare antifaxistarentzat, berriz, lege hori "lege tranpa" bat baino ez da: "85 urte eta gero moldaketa bat baino ez digute aurkeztu."

Batzorde teknikoa bai, baina zertarako eta nola?

Legeak aurreikusten du 1983 arte gertaturiko krimenak ikertzeko “batzorde tekniko” bat osatuko dela; baina nabardurak asko dira. Batzorde horrek azterketa bat egingo luke 1978an Espainiako Konstituzioa onartu zenetik 1983. Urtera arteko epealdikoa, “balizko aitortza eta erreparazio bideak markatzeko”, Espainiako Gobernuak EH Bildurekin eta Más Paísekin adostutakoaren arabera. Zati horretan, hainbatek zirrikitu bat ikusi dute orain arteko espainiar “trantsizio politikoaren” errelatoa aldatzeko –1983an PSOEren gobenruak jadanik urtebete zeraman agintean, eta Lasa eta Zabalaren bahiketa, tortura eta hilketak gertatu ziren, besteak beste–.

Batzordea nola osatuko den, ordea, apenas zehaztu da ezer. Historialari eta adituak egongo dira, baina ez da ikerketarik egingo: kasuak “aztertuko” dituzte biktimak identifikatzeko, gai horri jarraipen zorrotza egin ohi dion Público hedabideak gogorarazi duenez. CEAQUAko ordezkarien ustez, definizioa orokorregia eta zehaztugabea da. Ikerketa ugari daude frankismo amaierako eta Trantsizioko urte horietan talde parapolizialek eta eskuin muturrak eragindako heriotzen inguruan. David Ballester historialariak, adibidez, 134 hildako zenbatu eta aztertu ditu.

Espainiar eskuina eta establishmenda haserre

EH Bildurekin lortutako akordioak arrakalak sortu ditu Sánchezen alderdian bertan. PSOEko hainbat agintari ohik manifestua argitaratu dute “Trantsizioaren balioen defentsarako elkarteak” sustaturik. Trantsizioko “kontsentsua” eta “adiskidetzea” gakoak izan zirela nabarmendu dute, orain arte garai horri buruz eman izan den bertsio ofizialarekin bat eginez.

PPk bere aldetik, ETAren biktimak eta frankismoarenak parekatzea egotzi dio espainiar gobernuari. Alberto Nuñez Feijóo PPko presidenteak orain arte egindako hauteskunde-promesa esanguratsuenetakoa izan da Oroimen Demokratikoaren Legea indargabetzea agintera iristen bada.