Badira ahaztutako gatazkak. 1919an Rif-eko espainiar protektoratuan piztu zena da horietako bat. Independentzia nahi zuten, eta Espainiako armadari aurre egin zioten, Abd-el Krim el Hattabi-k gidatuta. Sekulako triskantzak izan ziren. Goierriko seme askok parte hartu zuten gerra hartan, derrigortuta, baina ezer gutxi dakigu haiei buruz. Asko bertan hilobiratuta daude eta gero eta zailagoa da non dauden jakitea. Apenas dago garai hartako irudirik, argazkigintza oraindik ez baitzen jendartera zabaldu. Gerra hartako argazki gehienak espainiar militarrek ateratakoak dira, baina 2016an, Urretxuko seme batek ateratako 138 argazki azaldu ziren. Urretxuko Udalak, irudi horien balioa ikusita, horien inguruko ikerketaren aldeko apustua egin zuen. Ekimenak Gipuzkoako Foru Aldundiaren eta San Telmo museoaren babesa ere badu. Udalak proiektu osoari hasiera emango dion ikerketa abian jarri du jada; aldundiak liburu bat argitaratzeko asmoa du eta San Telmo museoak erakusketa antolatu nahi du.

Argazki baliotsu horiek atera zituen urretxuarrak Eustaquio Berriotxoa Elgarresta zuen izena. Berriotxoa 1899a jaio zen eta 1923an bidali zuten Rif-era soldadu. Bere argazki bilduman han egindako argazkien negatiboak azaldu ziren.

Material honen agerpena sekulako ezustekoa izan da. Altxor bat aurkitu dela esan daiteke. Izan ere, Berriotxoak soldaduen eguneroko bizitza oso modu zehatzean jaso zuen eta Rif-eko biztanleen argazkiak ere atera zituen. Gainera, irudiak datatuta daude. Negatiboak egoera onean azaltzea mirari bat izan da: glizerinaz eginda daude eta material hori oso ezegonkorra bilakatzen baita denbora pasa ahala.

Negatibo horien aurkikuntzak ikerlan sakon baterako bidea ireki du. Udalak sustatutako ikerketa honen arduraduna Andoni Lubaki urretxuarra da. Eustaquioren anai baten birbiloba da eta berak aurkitu zituen argazkiak. Negatiboak berak garbitu ditu, pairatzen ari ziren degradazio prozesua eteteko. Ondoren, Jose Carlos Urrutia teknikoak digitalizatu egin ditu Donostiako Photogune laborategian. Prozesuak zazpi hilabete iraun du.

Artxibo pertsonal bakarra

Ikerketa jada abian da. Aurkikuntzak hainbat galdera jarri ditu mahaiaren gainean. Izan ere, Rif-eko gerrari buruzko artxibo pertsonal bakarra dela uste da. Defentsa ministerioak militarren argazki ugari ditu, Espainiako gobernuak kontratatuko argazkilariek eginak. Baina ez da ezagutzen soldadu arrunt batek beretzat egindako beste argazki sortarik. Hortaz, aurkikuntzak Estatu mailako ikerketa eskatzen du.

Lubakik garai hura eta erabilitako argazkigintza teknika ondo ezagutzen duten hainbat adituren iritziak jaso behar ditu: Silvia Omedes, Photographic Social Vision fundazioko lehendakaria; Juan Manuel Castro Prieto, garai hartako tekniketan eta errestaurazioetan aditua eta 2018ko Espainiako Argazkigintza Sari Nazionalaren irabazlea eta Antonio Sebastian Hernandez Gutierrez, Las Palmas de Gran Canariako unibertsitateko irakaslea eta Rif-eko gerran egindako argazkiei buruzko ikerketa sakonenaren egilea.

Baina historia eta teknika ikertzeaz gain, Eustaquioren bizitzari buruzko informazioa ere bilatuko da. Zergatik joan zen gerrara zegokiona baino urte batzuk beranduago? Bere aita Urretxuko alkatea zen eta semea soldadutzatik libratzen saiatu zen. Zergatik eraman zuen argazki kamera bat? Garai hartan argazki kamerak luxu bat ziren eta edonork ez zekien erabiltzen. Nondik atera zuen hemen batere arrunta ez zen Alemaniako kamera berritzaile hori? Zergatik atera zituen atera zituen argazkiak? Zergatik zeuden ezkutatuta argazkietako batzuk?

Ingeniari bikaina ere bai

Berriotxoa Euskal Herriko lehen gatazka argazkilaria izan zen. Ez da bera baino lehenago aritutako inor ezagutzen. Rif-en argazkilari bezala egin zuen lana sekulakoa izan zen, baina handik itzuli zenean egindakoa ere aipatzekoa da. 1958an Espainiako Ingeniaritza Sari Nazionala irabazi zuen, Valentzia hirian egindako lanari esker. Valentziak Berriotxoari zor dio egun duen itxura: egungo Valentzia Turia ibaiaren desbideratzearen ondorioa da eta desbideratze hori urretxuarrak planifikatu zuen.

Andoni Lubaki oso ilusionatuta dago. Ez da harritzekoa, gatazka argazkilaria baita lanbidez. «Familiako lehen gatazka argazkilaria nintzela usten nuen eta ni baino lehenago beste bat aritu zela jakin dut! Benetako bokazioa zuen. Nola lortu zuen mairuen argazkiak ateratzea? Nola lortu zuen militarrek baimenduko ez lituzketen argazkiak ateratzea? Gainera, kamara hori erabiltzea ez da batere erraza eta ezin da ezkutuan argazkirik atera. Adituek argazkiak oso onak direla esan didate».

Honek guztiak Rif-eko gerrara bidali zituzten urretxuarrak omentzeko balio izatea ere nahi du. «Badirudi memoria historikoa gerra zibilean hasten dela, baina gerra hau foruak deuseztatu ondoren izan zen eta euskaldun asko bidali zituzten. Gazte asko hil ziren. Hildako urretxuarrak hamalau izan zirela uste dut». Urretxuko Udalari eskerrak eman dizkio proiektuaren aldeko apustua egiteagatik.

Argazki gehiago jatorrizko argitalpenean.