"Jende mordoa bildu ohi zen exekuzio publikoetan, baina Sacamantecas-en kasuan are gehiago, XIX. mendeko Gasteizen, zalantzarik gabe, hiltzaile ezagunena, mediatikoena eta arabarrak gehien hunkitu zituena izan baitzen". Sans Soleil Irudiaren Ikerketa Zentroaren zuzendari Ander Gondrak krimenen testuingurua aztertu du, eta Sancho el Sabio Fundazioan aurkeztu duten erakusketa batean bildu du emaitza: "Sacamantecas-en auzia hainbat alditan ikertu dute, baina sarritan ikuspuntu morboso batetik. Guk harago joan nahi izan dugu, garaiko gizartea aztertu dugu, baita prozesu judiziala eta kriminala ere". Lana antolatzeko, Sancho el Sabio Fundazioaren laguntza izan dute, eta bertako funts bibliografikoa eta argazkiak erabili dituzte. Abenduaren 1era arte izango da Betoñun.

Exekuzio publikoek hirian zuten garrantzia jasotzen du erakusketak, alde batetik. Horren isla dira auzo ezberdinetako bizilagunek aurkezturiko kexak, exekuzioetara bertaratzen ziren herritarrek inguruetan egiten zituzten kalteen inguruan.

Kalteak, baratzeetan

1822. urtean, adibidez, kexa aurkeztu zuten Egur Plazan (egungo Aldabe gizarte etxearen aurrean) zeuden lursailen jabeek, jendea hormetara igotzen zelako. Urte batzuk geroago, 1854. urtean, Santo Domingo kaleko biztanleek (Campo de los Sogueros izeneko eremuaren alboan) eskatu zuten urkatokia Judimendiko zelaira lekualdatzea, "jendetzak baratzeetan egiten zituen kalteengatik". 

XIX. mendean zigor publikoak helburu argia zuen: zigortuaren gorputzean "ahalik eta tormenturik txikiena" eraginez, herritarren artean "zirrararik eraginkorrena eta iraunkorrena" lortzea. 

Dena dela, mendearen amaieran, Espainiako prentsan heriotza-zigorraren aurkako iritzi kritikoak aurki daitezke. Diaz de Garaioren exekuzioaren biharamunean, adibidez,  El Anunciador Vitoriano aldizkarian kexa bat argitaratu zuten: "Zer nazkagarria den heriotza-zigorra, eta zer kontsiderazio tristeak dauzkan, defendatzaile asko eta sutsuak dauzkala ikusten dugunean".

Bestea alde batetik, erakusketak jasotzen du Sacamantecas-en kasuak aldaketa handiak ekarri zituela krimenen ikerketan: "Nazioartean mugarri izan zen, krimen-ikerketari aplikatutako psikologiaren garapen goiztiarrean eta serieko hiltzaile tipologiaren sorkuntzan". Diaz de Garaioren prozesu judizialean buruko urritasuna eta erantzukizun kriminala aztertzeko eta ulertzeko bi ereduren arteko borroka jazo zen. 

Apraiz versus Esquerdo

Ramon Apraiz Gasteizko mediku eta higienista ospetsuak zuzendu zuen Diaz de Garaio presoaren behaketa psikologikoa. Garaiok ahalmen intelektual normalak zituela defendatu zuen, eta erabakimena zuela krimenak egin zituenean. Apraizek emandako iritziei aurre egin zien Jose Maria Esquerdo alienistak (psikiatren aurrekaria). Diaz de Garaio "idiota moral" bezala diagnostikatu zuen, eta "zoroek eta ergelek" deliturik egiten ez dutela defendatu zuen, erantzukizun kriminaletik salbuetsita zeudela hain zuzen.

Esquerdoren argudioetako batek zigortuaren genealogia zuen oinarri: hiltzailearen senide guztien gaitzak azpimarratu zituen, eta "barietate degeneratua" zela azpimarratu. Aldiz, Apraizek, gurasoen eta seme-alaben deskribapen neuropatikoa auzian jarri zuen, eta adierazi zuen halako pertsonak ez zirela batere ohiz kanpokoak; "ezbehar ugari jasan zituen nekazari pobre eta analfabetoa zela". 

Azkenean, Esquerdoren peritu-txostena baztertu zuten, eta Diaz de Garaio garrotez hiltzeko epaia eman zuten, 1879an. Hainbat egunez deklaratzeari uko egin zion presoak, baina azkenean "alkaideak eta giltzazainak –eta beharbada beste metodo bizkorragoren batek– hura biguntzea lortu zuten". 

Hiltzaile odolzalearen legenda, baina, ez zen garrotearekin amaitu. Ondorengo urteetan penintsula osoan haurrak beldurtzeko aitzakia bihurtu zen. Garai hartan, Diaz de Garaioren krimenen ondoren, haurrak honelako letrak entzunez oheratzen zituzten: "La noche está muy oscura y están llamando a la puerta; duérmete niña bonita, que viene el sacamantecas".

Anekdotak

Hil zuten arte, urte eta erdi eman zuen Diaz de Garaiok Bake kalean inauguratu berria zen espetxean. Erakusketaren antolatzailea Ander Gondrak azaldu duenez, Espainiako Estatuko lehen espetxe zelularra izan zen Bake kalekoa, beste udalerri askorentzako eredu. Eraikin berrian presoen pilaketa bertan behera utzi zuten, jokabide humanitarioagoa eta indibidualizatua ematen hasi zitzaien presoei, eta higienea askoz gehiago zaintzen zuten. 

Sancho el Sabion jarritako argibide-tauletan jasotzen dira Diaz de Garaio espetxean egon zen aldiari buruzko anekdota asko. Tentsio uneetan lasaitasun handia erakusten zuela diote garaiko lekukoek: "Heriotza-zigor bikoitza entzun ondoren, haragi gisatuko plater eder bat eskatu zuen". 

Halaber, antza, gizon argia, eta praktikoa zen: "Girgilak kendu gabe arropa kentzen ikasi zuen", eta espetxean egon zen bitartean irakurtzen ikasten aritu zen. Espetxe zelularrean mediku, intelektual eta kuxkuxero askok egin zioten bisita Diaz de Garaiori, eta gizonak bere krimenen bat kontatzen zien, limosnaren truke.

Diaz de Garaio, ustez 'Sacamantecas'

Hogei mila biztanle inguru zituen Gasteizek 1870. hamarkadan. Gerrek, epidemiek, goseteek eta pobreziak utzitako giroa nahastu egiten zen bizitza kultural eta intelektual aberatsa zuen hirian. Testuinguru horretan jazo ziren Juan Diaz de Garaioren hilketak. Egilazen jaio zen Diaz de Garaio, 1821ean, nekazarien familia batean, eta gaztetatik morroi eta jornalari bezala lan egin zuen. Lau aldiz ezkondu zen eta hiru aldiz alargundu zen. 1870ean egin zuen, ustez, lehen krimena, eta 1879an atxilotu zuten. Gasteizen, 70. hamarkadan, gutxienez hamasei emakumeren hilketa izan ziren, baina Diaz de Garaiori soilik sei hilketa egitea leporatu zioten, eta azkenean bi hilketarengatik epaitu eta hil zuten. Horren ondoren, susmoa piztu zen imitatzaileak ote zituen; are gehiago, Garaiok onartu zuelako bere biktima bati tripak atera zizkiola Sacamantecas-ek egina zela pentsa zezaten.

Erreportaje hau Arabako Aleak argitaratu du eta Creative Commons lizentziari esker ekarri dugu.