Baltasarren belztasunari buruzko ika-mika gero eta beroago dago Iruñean. Iruindarren parte esanguratsu batek eta baita udalak ere, Baltasar beltzaren aldeko hautua egin dute. Dirudienez, erregeen kabalgata antolatzen duen elkarteak entzungor eginen du [azkenean, antolatzaileek atzera egin eta benetako beltz batek egin zuen Baltasarrena]. Iruñeko erregeen kabalgata kiribildutako artile mataza da gero eta gehiago, korapilatutako hainbat hari-mutur dituena.

Lehenengo hari-muturra, Fernando Lizaur: Iruñeko erregeen kabalgataren elkarteko presidentea. Azken 30 bat urte hauetan berak egin du Baltasarrena, azken erregearen papera transferiezina bilakatuz. Esan bezala, bere jarrera horrek iruindarren kopuru handia haserretua du aspaldixko. Lizaur temati eta harroxkoa bere postutik kentzeko zenbait amarru ere egon dira, tartean Baltasarrena egiteko pertsona beltz bat proposatzearena. Badakit zerbait horretaz, izan ere, oraindik gaiari buruzko gogoetarik egin gabetan, kabalgataren elkarteko bazkide izan bainintzen urte batez, afera honetan Lizaurren kontra egiteko korrontetxo batek eramanik. Honekin ez dut esan nahi Baltasar beltzaren aldeko mugimendu guztia Lizaur kanporatzeko estrategia hutsa denik, baina bai, esan bezala, bi hari-muturrak (Lizaurren egoskorkeria eta pertsona beltzen eskubideak –eta hor bigarren hari-muturra–) korapilatuta daudela. Gogoratzea merezi du, bestetik, Lizaurrek Baltasarrena egin duen bitartean inork (ez beltz, ez zuri, ez gizon, ez emakume) ezin izan duela paper hori jokatu.

Beraz bigarren hari txirikordatua, pertsona beltzen eskubideak. Afrikatik datozen lagunen integraziorako erregeen kabalgatan parte-hartzea urrats onuragarria izan daiteke, ados. Baina ez baditugu eskubideak azalaren kolorearen arabera mugatu nahi. Bestela esanda, ez badugu arrazakerian erori nahi, Baltasarrena ez ezik, Meltxor, Gaspar –edo Olentzerorena– egiteko eskubidea aitortu beharko genieke pertsona beltzei –gizon zein emakume–. Bestela, tradizioak omen dioena –Baltasar beltza dela, alegia– pertsonen eskubideen gainetik jartzen ariko ginateke. Niri aldrebeskeria iruditzen zait.

Hirugarren hari-muturra folklorearen infantilizazioa. Izan ere, polemika honetan argudio nagusietako bat –nagusia ez bada– izaten ari da haurrek benetazko Baltasar beltz bat merezi dutela, ez direla inozoak. Baltasar belztuak tindua galtzen duela eta umeak horretaz konturatzen direla eta horrek ilusioa zapuzten diela. Baltasarrek beltz izan behar du nire umearendako, eta kitto! Haur folklorearen ezaugarrietako bat engainua edo ziria da. Iragaite errito batean bezala, engainu horretaz jabetzen denean, uzten dio umeak ume izateari, nolabait. Errealitatearen eta ziriaren arteko borroka ezinezko hori da benetan haurrei zirrara eragiten diena. Sinisten dute –sinistu behar duten momentura arte– Baltasar belztuan, hortza erortzen zaienean xagu batek oparitxoa ekarriko diela sinisten duten bezala. Gainontzekoak gurasoen istorioak ez ote diren...

Folklorearekin ari garelarik, eta laugarren hari-muturra jarriko dugu mahai gainean, ulertu behar dugu gure festa eta errito asko metaforen gainean daudela eraikiak, ez direla literalak. Xiberoko maskaradetako buhameak ez dira benetazko buhame, Antzuolako mairua ez da benetako mairua eta Iturengo inauterietako hartzak ardi larru eta adarrak ditu. Irudikapenak dira, errealitatearen planotik at daudenak. Beltzaran –edo belztu– gehiago ditugu gure inguruan: Olentzero bera, Mairua, Kauterak... eta urrutixeago hainbat Morris Inglaterran, San Nikolasen laguntzaile Pedro-beltxa Herbeheretan... Baina ez dira literalki beltzak. Eta literalki hartzerakoan arrisku bat bada: beltza beltz, zuria zuri, gizona gizon... eta emakumea? Nire ustez ez genuke irainik edo mespretxurik ikusi behar belztutako Baltasarrean. Mozorro bat baino ez da!

Beraz, Iruñeko hiru erregeen matazan korapilo ederra dugu sortua eta behintzat lau hari-mutur ditugu erabat katramilatuak. Korapiloa modu egokian askatzeko hari ezberdinak identifikatu behar ditugu lehenbizi eta pazientziaz aritu.

Erregeen koloreari buruzko eztabaida dugu gaur mahai-gainean. Uste baino lehenago –zenbait tokitan ari dira jada–, emakumeen parte-hartzearena ere etorriko zaigu, normala denez. Berriz diot: erregeek benetazkotasuna errespetatu behar badute –gure umeen ilusiorako eskubidearen edo literalidadearen izenean– nola sartuko ditugu emakumeak? XXI. mendean Baltasar belztua anakronikoa dela irakurtzen ari naiz han eta hemen egunotan. Baina Baltasarrena bakarrik egin dezakeen beltzarena ere ez al da anakronikoa? Aurreratu gaitezen eta zabaldu dezagun meloia guztiz, eguneratu dezagun tradizioa baina ez erdizka eta gaizki. Izan daitezela pertsona beltzak –edo marroiak, horiak...– Baltasar edo Meltxor. Izan daitezela emakumeak Gaspar eta Olentzero!

Badirudi Iruñeko udalak erregeen kabalgateren antolaketari dagozkionak berraztertuko dituela 2017. urteari begira. Gaurtik dute gaiari patsadaz, baina irekitasunez heltzeko aukera (eta ardura).

[Artikulu hau Aritz Ibañezek Dantzan.eus webgunean argitaratu du eta Creative Commons lizentziari esker ekarri dugu ARGIAra]