Zein kristalen atzetik begiratzen dugun, horren araberakoa omen da guztia. Hau da, gure subjektibotasunak ematen du mundua esplikatzeko gakoa. Esaldi horretatik dator feminismoak asmatutako betaurreko moreen irudia; emakumeen historia eta emakumeek gizartean duten presentzia balioesteko beharrezkoa dela betaurreko moreak janztea, alegia.

Historia ikasle nenbilenean, gure unibertsitateak ezkertiar fama handia zeukan. Oso modu kontsekuentean, besteak beste, Emakumeak Antzineko munduan, Emakumeen arkeologia izenburuaren gisakoak zituzten ikasgai batzuk eskaintzen zituzten. Baina ikasgai haietan arazoaren azala soilik antzeman nuen. Esan nahi dut, erromatarren garaian eta munduan, gizonezkoez gain, emakumezkoak ere bazirela jakitea ondo dago, baina ez zait oso iraultzailea iruditzen, ezta frogatzen bereziki zaila ere.

Benetako aldaketa nire kasa ikertzen hasi nintzenean jazo zen. Izan ere, konturatu nintzen historiografian zebilen pisu astun askok gaizki egin zutela zegokien lana; inertziagatik, moldeen formagatik eta, batez ere, betaurreko zaharkitu miopeak erabiltzeagatik. Ulertu nuen kontua ez zela emakumeen presentzia ziurtatzea soilik, baizik eta gezurrak direla orain arte era batean kontatutako hainbat gauza. Zer kontatu den gaizki? Bada, adibidez, ez da esan Frantziako Iraultzaren aurreko matxinadetan emakumeak lehen lerroetan egoten zirela, edota erromanikoko elizen sustatzaile eta kudeatzaile nagusiak emakumezkoak izan zirela, edota bertsolariaren irudia eta emakumea bat etortzea arrunta zela, edota Euskal Herriaren eraikuntzaren oinarriak jarri zituztela...

Kultura gutxituekin edota estatu gabeko nazioekin gauza bera gertatzen dela geroago ikusi nuen. Ez da zaila frogatzea, gaur egun ere, estatu modernoaren moldeak (eta berarekin batera, hegemonia kulturalak) historia egiteko erabili ohi direla. Adibide txiki bat: nire doktore-tesia Pirinioen erromanizazioari buruzkoa izan zen. Orduan, harriduraz konturatu nintzen ikerlan gehienek erromatarren garaiko Pirinioen azterketa, zer eta gaur egungo estatu-mugak zainduz egiten zutela! Hau da, ikerlariek (frantses ala espainiar ohikoan) bere estatuko muga garaikideen esparruan zegoenari besterik ez zioten begiratzen, mugaz beste aldekorik ez balego bezala. Hara, bada, hori historia gaizki egitea da, eta ateratzen diren ondorioak okerrak.

Azken sorpresa nire historialari kuttunetako batekin, Carlo Ginzburgekin, izan nuen. Bere obra ospetsuenak, Il formaggio e i verni (Gazta eta harrak), Menocchio izeneko errotariaren historia kontatzen du. Kontakizun izugarri polita da, mikrohistoria adibide ospetsuena. Ikerlana Menocchioren kontrako epaiketako Inkisizioaren dokumentuetan oinarritzen da, zehatzago esanda, dokumentu horietan jasotako adierazpen edo deklarazioetan. Ikerketarako orduan, hitzak giltza dira. Eta sorpresa galanta nirea, ohartu nintzenean egileak ez duela behin ere aipatzen Menocchiok deklarazio horiek berea ez zen hizkuntza batean egin zituela.

Nahiz eta epaiketa burutu zen eskualdea Italiako Estatuaren lurraldea izan gaur egun, Menocchio ez zen italiarra, friulitarra baizik. Eta, jakina, Italiako Estatua ez zen existitzen. Friuli garai hartan Veneziako Errepublikaren eraginpeko lurraldea zen. Antza, Menocchiok inkisidoreen galderei erantzuteko hizkuntza toskanar-veneziarra erabili zuen, hain zuzen ere, frogatu nahi zuelako auzitan jarritako bere ideiak ez zirela “friulieraz bizi zen nekazari ezjakin” batenak. Epaiketarako Menocchiok bere ohiko hizkuntza, friuliera, alde batera utzi eta botere politikoaren hizkuntzan hitz egiten saiatu zen, hobe beharrez. Hau da, han hizkuntza hegemoniaren historia bat ere badago, baina Ginzburgek ez du analisi soziolinguistikorik burutzen liburuan, eta ez zaio interesatu hizkuntza-mendekotasunari buruz hitz egitea. Horrela, nire iritziz, ikerketa herren geratzen da, eta Menocchioren erretratoa egiteko gauza garrantzitsu batzuk, berriz, ezkutuan.

Carlo Ginzburgen betaurrekoekin ez ziren gauza horiek ikusten, antza; edo, beharbada, nireak ote daude gaizki enfokatuak? Hori zuen esku utziko dut. Horren harira, neure egiten dut How the Irish Saved Civilization (Zibilizazioa irlandarrek nola salbatu zuten) liburuaren hasieran egileak dioena:

"Historia honetan zehar, hainbat anfitrioi aurkituko ditugu, guztiak ere oinarrizkoak eta zerbait esateko dutenak, eta agian batzuek pentsatuko dute haien historia dela existitzen den bakarra. Gizalegezkoak izango gara eta mespretxurik gabe entzungo diegu. Gauzak bere ikuspuntutik ikusten ere saiatuko gara. Baina noizean behin lehoiak (hau da, galtzaileak) lausengatuz aurkituko dugu geure burua, eta, kasu horretan, irakurle bakoitzak bere kabuz jakin beharko du moldatzen".