Arte Ederren eraikinaz ezer gutxi esan da azken ia bi urteotan, 72. Donostiako Zinemaldia iritsi zen arte. Inaugurazio galan, aurkezleek deitoratu zuten hiriak eraikin hura, eta, batez ere, barruan zuen zinematografo zaharra galdu izana. Arte Ederren afera oso gertutik bizi izan zenuenez, zer duzu esateko?
Irailaren 20an izan zen gala hori, eta nik biharamunean izan nuen aipamenaren berri sare sozialetara sartu nintzenean. Egia esan, esanguratsua izan zen Andreu Buenafuentek eta Berto Romerok esandakoa. Irailaren 22an, nire ikasleekin landu nuen Arte Ederren jauregiaren gaia. Ondareari buruzko sarrera bat egin nuen, eta eraikin horrekin gertatu dena azaldu nien. Era berean, baliagarria izan zitzaidan Donostiaren ondare arkitektonikoaren desagertzeari buruz hitz egiteko.
Une honetan, eraikina luxuzko hotel bihurtzeko lanekin jarraitzen dute. Arte Ederren jauregiak zuen ondare artistikotik eta arkitektonikotik zerbait geratu al da?
Oso gutxi. Gehiena suntsitu eta desagerrarazi dute. Horregatik, garrantzitsua iruditzen zait eraikinaren azken urteotako historia errepasatzea. Hamarkadak abandonatuta egon ondoren, 2010. urtetik aurrera hasi zen Arte Ederren antzokia botatzeko prozesua. SADE enpresaren, eraikin horren jabearen, aspaldiko nahia zen. Ordea, 2014an, Eusko Jaurlaritzak kultur ondasun izendatu zuen jauregia, eta enpresari eraistea debekatu zion. Ez zen nahikoa izan eraikina babesteko. 2015ean, SADEk kupula kentzeko baimena eskatu zion Donostiako Udalari, argudiatuz egoera txarrean zegoela eta eror zitekeela. Udala prest agertu zen, baina, dirudienez, baldintza batekin: kupula berregitea. Hilabete batzuk beranduago bota zuten, eta 2016an berregiteko lanak adostu arren, ez zen horrelakorik gertatu. Hori gutxi balitz, 2017an, EAEko Justizia Auzitegi Nagusiak SADEren errekurtsoa onartu, eta kultur ondasun babesa kendu zioten jauregiari. Azkenik, 2021ean hasi ziren eraikinaren barrualdea botatzen luxuzko hotel bihurtzeko, eta fatxadak baino ez dituzte mantendu. Hiri honetako fatxadismoa-ren beste eredu bat bihurtu da.
Zer da ‘fatxadismoa’?
Donostian oso presente dugun moda arkitektonikoa da. Izenak berak dioen moduan, eraikin bat barrutik zeharo suntsitu eta soilik fatxadak mantentzeari deitzen zaio horrela. Tabakalera eta Bretxako Arrandegi eraikina dira beste eredu batzuk. San Bartolomeko bainuetxearekin antzera gertatu zen, fatxada desmuntatu eta Amarako Arroka plazan jarri zutelako apaingarri gisa. Itxurakeria hutsa da kanpoaldea soilik mantentzea, barrukoa zeharo desitxuratzen denean. Horrela, eraikinen balio arkitektoniko eta artistikoak erabat desagertzen dira.
Ancora elkartean zeundela bizi ahal izan zenuen Arte Ederren desagertze prozesua. Nolakoa izan zen esperientzia hura?
Gogorra. 2016an sartu nintzen Ancora elkartean, eta hiriko eraikin askoren eraistea gertutik jarraitu nuen. Arte Ederren eraikinaren afera esanguratsuena izan zen, baina ondare arkitektonikoa eta artistikoa zuten beste hainbat bota zituzten. Mirakruz 19 kasua ere bertatik bertara ikusteko aukera izan nuen. Arte Historia gradua atera berritan, horrelako esperientzia bizi ahal izatea latza izan zen. 2024an, esan dezaket dagoeneko azala gogortu zaidala, eta ondarearen suntsiketa zinismo puntu batekin ikusten dudala. Izan ere, Donostiako ondarearen suntsiketa sistematikoa da, eta asko demokrazia garaian gertatu da, 1975. urteaz geroztik. Ondoko herrialdean, Frantzian, pentsaezina litzateke horrelako zerbait gertatzea. Ondare artistiko, arkitektoniko eta kulturala hemen ez bezala zaintzen dute.
Udalak behin eta berriz esan du Arte Ederren eraikina jabetza pribatukoa dela, eta mantentzeko aukera bakarra Saderi erostea zela. Ordea, aukera hori hasieratik baztertu zuten. Ez zegoen alternatibarik?
Bai, noski. Udalak eraikina erosteko hainbat aukera izan ditu, eta baita ere dirua horretarako. Ancora elkarteak ere hainbat aukera jarri zituen mahai gainean. Esaterako, eraikinen arteko trukatze edo permuta bat. Tamalez, ez da horrelakorik gertatu, eta hiriak monumentu historiko bat galdu du.
Palacio de Bellas Artes de San Sebastian izango da eraikin horretan eraikitzen ari diren hotelaren izena. Arte Ederren ordezko fidela izango dela esan dute SADE eta Hilton promotoreek. Ordea, halako antzoki bat berregin eta ordezkatu daiteke?
Ezinezkoa da. Jauregi eta antzoki historiko bat ezin duzu ordezkatu, zeharo suntsitu eta desitxuratu duzunean. Berregin dezakezu, baina ez du sekula izango jatorrizko izaera, esentzia, funtzioa eta erabilera. Zinematografo bat zuen zinema areto eta antzoki bat zen, balio historiko handikoa. Hiriarentzat eta auzoarentzat sekulako azpiegitura kulturala izan zen.
Gertatu dena ulertzeko, komeni da SADE taldearen [Sociedad Anonima de Deportes y Espectaculos] historia gogoratzea, eta hiriari egindako kultur ekarpen handia. Donostiako zinema areto esanguratsuenak kudeatu eta sustatu dituen enpresa izan da, eta izaten jarraitzen du. Arte Ederren antzokia ez ezik, Miramar, Principe, Trueba eta Petit Casino aretoez ere arduratu ziren. Tristea da enpresa bera izan dela Arte Ederren eraikinaren ekarpena desegin duena. Era berean, esanguratsua iruditzen zait hiri honetan zinema aretoen monopolioa duen enpresak Europako zinematografo zaharrenetako bat suntsitzen utzi izana.
Kupula originala bota zutenean, erreplika bat egingo zutela iragarri zuten. Ordea, hori ez da erreplika bat, pastiche edo imitazio bat baizik. Begira, Donostian badugu pastichearen eredu on bat: La Perla. 1912ko eraikin originala 1991n eraitsi zuten, eta, berregitean, eraikina imitatzen saiatu ziren. Jatorrizkoarekin alderatuta, zeharo sinplifikatu zuten berreraiki zutenean, eta material merkeagoak erabili zituzten. Zuen kalitate eta balio artistikoa galdu zuen.
Erdialdean, ondare artistikoa zuten hainbat eraikin eraitsi edo itxuraldatu dituzte. Esaterako, San Bartolome muinoaren inguruan. Eliza bota zuten. Bainuetxearen horma lekualdatu eta Arroka plazan jarri zuten. Kasu horietaz zer iritzi duzu?
San Bartolomeko elizaren kasua gertutik jarraitu nuen, eta zerrenda luze bateko beste astakeria bat izan zen. Eliza nahigabe edo nahita bota izana, hiriko ondare arkitektonikoaren galeraren beste kasu triste bat da. Dena dela, gauza bat argi uztea komeni da: ondare guztia ezin da babestu. Hiriko ondare eraikia ugaria da, eta dena ezin da kontserbatu. Artearen historia ikertzen dugunok ez dugu eskatzen hiria duela mende baten antzera kontserbatzeko.
Nire ustez, gakoa da ondarearen inguruko udal politika sendo bat izatea. Gainera, ondare eraikia nola berrerabili jakitea komeni da. Errespetuz, ondarearen jatorria ezagutuz eta gizartearen beharrak ulertuz jokatu behar da. Esaterako, izaera erlijiosoa zuen eliza bati beste erabilera bat eman ahal zaio. Liburutegi edo kultur gune bihurtu dituzte eliza batzuk gurean, eta nazioartean. Hotel bat izan daiteke? Bai, noski, baina ondare eraiki horren gutxieneko batzuk errespetatuta, eta hori Donostian ez da gertatzen.
Erdialdetik hiri osora zabalduko dugu ikuspegia. Gaur egun, ugaria da Donostiaren ondare artistikoa?
Oraindik bai, zorionez. Donostiak duen ondare deigarriena naturala da. Esaterako, horren estimatua den Kontxako badia: edertasun paregabea. Horren inguruan, ondare arkitektoniko oso garrantzitsua eraiki da XIX. mendetik aurrera. Hirigintza ikuspegitik ere oso interesgarria da. Hiri eredugarri bat da, XIX. mendean berregituratu zena, harresiak bota ondoren. Zehazki, 1863. urtetik aurrera hasi ziren berregituratzen, eta nire ustez orduko agintariek eta arkitektoek lan paregabea egin zuten. Tamalez, nire sentsazioa da tradizio urbanistiko hori ez dela ulertzen gaur egun. Horrek lotura zuzena du egungo hiriaren hainbat arazorekin.
Beraz, ordutik hona bilakaera negatiboa izan du hiriak ondare ikuspegitik?
Zalantzarik gabe. Horren erakusgarri da Donostiak azken 100 urteotan izandako eraldaketa. Duela mende bat Kontxako lehen lerroan zeuden hotel guztiak. Pentsatzen dut Parte Zaharrean ez zegoela bakar bat ere. Horrela, hiri berria egituratu zenean, auzo bakoitzak bere rola zuen. Laburbilduta eta sinplifikatuta, aberatsak, hotelak eta turismo ia guztia Kontxa inguruan batzen zen. Erdialdean, berriz, burgesia bizi zen, eta langileak zein arrantzaleak Parte Zaharrean.
Frankismoaren garaian, ordea, Donostia rol horiek galtzen hasi zen. 2015etik aurrera, garapen turistikoak eztanda egitean, auzo bakoitzaren izaera propioa diluitu zen. Hotelak edonon eraiki dituzte, eta etxebizitza turistikoak auzo gehienetan topa ditzakegu.
Esango nuke duela 150 urteko agintariek izan zuten bisio bera ez dutela konpartitzen egungoek. Hiri ordenatu eta koherente bat eraiki zuten, harresiak bota ondoren. Azken hamar urteotan, berriz, nolabaiteko kaosa nagusitu da hirigintza ikuspegitik. Espainiako hiri batzuetan gertatu den antzera, etxe turistikoen ugaritzeak nahaste hau areagotu du. Beraz, 50 urte barru, zer nolako Donostia izango dugu? Ez badago plangintza zorrotz bat agintarien eta botere publikoen partetik, hiritar gisa, kezkatzeko arrazoiak ditut.
Horrekin batera, Parte Zaharrarekin gertatu denak asko arduratzen nau, nire bizitzaren zati handi bat han egiten dudalako. Auzo horretan onartu duten turistifikazio maila ikaragarria da. Pedro Manuel Urgartemendia arkitektoak 1815etik aurrera egituratutako kaleek ezin diote turista kopuru handiegi horri aurre egin. Jasanezina da auzotarrentzat eta auzoaren bizitza kalitatearentzat. Dena dela, konturatu naiz han bizi ez diren donostiar askori ez zaiola axola gertatzen ari dena. Hau da, enpatiarik ez dutela, eta Parte Zaharra turistentzat eta ustiatzeko auzo bat izan behar dela pentsatzen dutela donostiar askok.
Parte Zaharra aipatu duzunez, ondare arkitektoniko eta artistiko gehien duen hiriko auzoa da?
Bai, eta, horregatik, Eusko Jaurlaritzak kultur ondasun izendatu zuen 2019an. Hiriko bi eliza zaharrenak, museo zoragarriak, kai paregabea, Plaza Berria… azken batean, Ugartemendiak diseinatu zuen auzoa ia bere osotasunean mantentzen da.
Ondarearen ikuspegitik, hiriko zein eraikin nabarmenduko zenuke?
Zutik dagoena? [barrez]
Hori da.
San Bizente eliza da estetikoki eta pertsonalki gehien gustatzen zaidana. San Telmo museoaren klaustroa eta eliza ere nabarmenduko nituzke.
Plano pertsonalera egingo dugu jauzia. Doktorea zara Artearen Historian. Zergatik?
Alizia lurralde miresgarrian eleberriko protagonistari gertatu zitzaion moduan, untxiaren zuloan erori nintzen, eta, ordutik, etengabe zulo horretatik erortzen jarraitzen dudala esatea gustatzen zait. 2014ko udan, Aranzadi zientzia elkartearen indusketa batean parte hartu nuen. Nafarroako Galipentzu herrian izan ginen, eta Nafarroako Gobernua berritzen ari zen Salbatore elizan, XIV. mendeko pintura batzuei kasu egin nien. Horiek ikertzea erabaki nuen, egiten ari nintzen Artearen Historiako gradurako. Ondoren, gradu amaierako lan bihurtu zen, eta liburu batean argitaratu nuen. Hori gutxi balitz, master bateko lana bihurtu zen, eta beste eliza batzuk ere ikertzen hasi nintzen. Horrela, aipaturiko untxiaren zuloan erortzen segitu nuen. Eta, bai, gaur egun jarraitzen dut Nafarroako eta Arabako herri txikietako Erdi Aroko pinturen ondarea aztertzen.
Betidanik izan duzu artearekiko eta kulturarekiko interesa?
Neurri batean, bai. Nire aita zinemagilea izan da [Jose Maria Tuduri], eta ama unibertsitateko irakaslea [Elisabete Zubillaga]. Etxean mamitu dudan kulturarekiko balioa garrantzitsua izan da niretzat. Batxilergoan nota onak atera nituen Artearen Historian, eta, lehenik, Argazkilaritzako goi mailako gradua egin nuen Gasteizen. Ondoren, Artearen Historiaren gradua egin nuen EHUn. Ancorako zuzendari izan zen Montserrat Fornells izan nuen Artearen Historia irakasle Usandizaga institutuan. Berak piztu zidan Artearen Historiarekiko harra.
AEBetara ere eraman zaitu Artearen Historiak, ezta?
EHUko gradua bukatzean, Boisera (AEB) joan nintzen, urtebeterako. Hango Basque Museum and Cultural Centerren aritu nintzen lanean. Ondoren, museologiari eta ondareari buruzko master bat egin nuen Madrilen. Bigarren master bat ere egin nuen EHUn, historiaren ikerketaren ingurukoa. Eta, azkenik, Artearen Historiaren doktoretzako tesia Reno (AEB) eta Euskal Herriaren artean egin nuen. Guztira, lau bat urte pasatu nituen AEBetan, joan-etorriekin, eta niretzat oso garrantzitsua izan zen.
Tesia ingelesez egin zenuen, eta izenburu esanguratsu bat dauka: ‘Painting Heaven and Hell in the Wake of the Plague’.
Ikerketa egiten ari nintzela, Nafarroako Eristain herriko elizarekin topo egin nuen. Bereziak dira dituen hormak, hegoaldeko zatia deabruz josita dagoelako, eta iparraldeko zatia santuz eta aingeruz. Eliza horri eta beste batzuei egiten die erreferentzia heaven and hell horrek. Aldiz, izenburuaren bigarren zatiak, in the wake of the plague esaldiak, Nafarroak pairatu zuen izurri beltzarekin du lotura. Izan ere, aztertu nituen pinturak izurrite beltz horren garaian margoturikoak dira. Nafarroaren historian garai beltzena dela esango nuke.
Euskal Herrira bueltan, askotariko lanetan aritu zara. Esaterako, erakusketa komisarioa izandakoa zara, ezta?
Bai, Nafarroako Gobernuaren erakusketa batean: Karlismoa zinemaren ikuspuntutik. Aitarengandik datorkidan eragina da, berak bi film zuzendu zituelako: Karlistadaren kronika 1872-1876 eta Santa Cruz, el cura guerrillero. Erakusketaren komisario izateko proposamena 2017an egin zidan Lizarrako Karlismoaren museoak, eta aitaren laguntzarekin egin nuen.
Gaur egun, ikerketan eta irakaskuntzan zabiltza buru-belarri. Ordea, gida turistikoa ere izan zara Donostian. Zein bisita turistiko eskaini zenituen?
Askotarikoak, egia esan. Grosetik Pasai Donibanera Uliatik doan bidea hainbatetan erakutsi nien turista taldeei. Kontxa inguruko bisita klasikoak ere eman nituen, Donostiaren historiari buruzkoa zena. Parte Zaharrean ere ibili nintzen oinezko bisita turistiko batzuekin, eta gorroto nituen pintxo bira delakoekin [barrez].
Bisita gidatuen aferak zeresana eman du aurten. Batetik, turista taldeen kopuruak murrizteko ustezko neurriak hartu dituelako udalak. Bestetik, gida turistiko batzuen lana ez delako oso zintzoa izan, hiriaren historiaren kontaketari eta euskarari dagokionez. Zuretzat zein da eredu egokia hiria erakusteko?
Turista talde txikiekin lan egitea, hamar edo hamabost lagunekoak, oinezko bisitetan. Batez ere, Parte Zaharrean. Auzoak ezin ditu talde hain handiak jasan. Bizikleta bidezko bisitetan, berriz, gehienez sei pertsonako taldeak izan beharko lirateke. Bisita turistiko jasangarrien aldekoa naiz.
Gida turistiko gisa nuen kezka nagusiena zen gainerako herritarrak eta bizilagunak ez molestatzea. Zoritxarrez, ordea, free tour edo doako bira delakoen eredua inposatu da, eta gida turistikoen lana ez da baloratzen. Bisitariek nahi duten diru kopurua eman ahal diote gidari, eta turista talde handiegiak izaten dira. Gainera, gida aktore bihurtzen da askotan, espektakulua egin behar baitu, eta hori ez zait batere gustatzen.
Turismoa aipatuta, eta Donostian bizi den gazte bat izanik, hiriaren turistifikazioa maila gorenera iritsi dela uste duzu?
Auzo batzuetan, bai, argi eta garbi. Dena dela, turistifikazioaz aritzean, hiri osoaz aritu beharrean, auzoez hitz egin behar dela uste dut. Aieten ez da maila gorenera iritsi, baina Parte Zaharrean gainezka egin du. Erdialdea eta Gros auzoen turistifikazioa eta gentrifikazioa ere kontuan hartzekoa da.
Aditu batzuek turismoaren desazkundea gomendatu dute. Ados zaude?
Erabat ados. Plataforma eta elkarte herritarrak oso garrantzitsuak dira. Are gehiago, azken urteotan Donostiako oposizioaren parte izan dira mugimendu horiek, eta azken udal hauteskundeetan nabaritu dela esango nuke. Horrez gain, turismoa donostiar askoren kezka erreal bihurtu da, duela bost edo sei urte horren nabaria ez zena. Azken batean, kontrolik gabeko turismoak eta masifikazioak eragin du herritarrengan kezka sentsazioa.
Ondare artistikoak eta arkitektonikoak lotura du turismoarekin. Donostian, bien arteko harremana osasuntsua da?
Izan beharko luke. Ondarea baloratzea hiriaren natura ulertzea da. Natura urbanistikoa eta arkitektonikoa. Hiritarrek hiriaren ondare historikoa ulertzen badute, hiri askoz ere jasangarriagoa lortuko dugu. Helburua izan beharko litzateke ondare eraikia kontserbatzea eta berrerabiltzea. Ustiatzeak, berriz, jasangarria izan behar luke. Zoritxarrez, nire sentsazioa da hiri honetan Espainiako eredu txarrenak hartu dituztela boteretsuek, momentuko pelotazo ugari ematen. Aldiz, ahaztuta geratu dira Europan zehar dauden eredu jasangarriak eta etorkizunera begiratzen dutenak.