Hizkuntzetan aztarna arkeologikoak aurkitu daitezke, antzinako hiztunen ohiturak eta nortasuna islatzen dituztenak. Gaztelerazko ecología hitzak, esaterako, Europako historian murgiltzen gaitu. XIX. mendean sortutako neologismo bat da, hasi berri zen zientzia bati izena emateko erabili zena. Indusketa honetan, geruzetan behera joanda azaleratzen da da nola eco aurrizkia grekerako oikos (etxea) hitzetik datorren. Toki berean logia aurkituko genuke, grekeraz logos (hitza), gerora erromatarren legere aditzean oihartzuna izango zuena, irakurri edo hautatu adierazteko. Sakonago zulatu dezakegu eta ikusi nola oikos hitzak antzineko indoeuroparren weik aurrizkian duela jatorria, etxea edo klana esan nahi zuena eta villa edo victoria hitzetan ere bere itzala ikusi dezakegu.

Baliteke ondorio hauek zientifikoki zuzenegiak ez izatea, baina ikerketen norabideak zirriborratzeko baliagarriak suerta litezke, bereziki hizkuntzen mundu ukigaitz honetan biderik ez dauden eremuetan gabiltzanean.

Euskaraz agertutako lehenengo arrastoak duela bi mila urte ingurukoak dira, Akitaniako hilarrietako vmmesahar, illvna edo belex inskripzioak. Ez zaigu heldu nolakoa zen garai hartako euskara, euskaldun haiek nola mintzatzen ziren, hitzek airean ez baitute arrastorik uzten, hortaz, gramatika-indusketara jo behar dugu haien pentsaera eta mundu-ikuskeraren nondik norakoak ulertzeko.

Adibiderik nabarmenetarikoa nola da ur hitzak, a artikulurik gabe, aintzinako euskaldunek mundua nola irakurtzen zuten argitu dezakeen. Haientzat ura baitzen gauza guztien jatorria, oinarrizko partikula, ikusi zezaketen guztiaren osagaia. Salda primitiboa. Ur-etik atera ziren lur, egur, elur, hezur, urte, zura eta zur-haitzak, euri, gur egitea eta agur esatea. Begiekin ikusten zuten oro urez egina zegoen, nolabait esateko.

Hau guztia “Zazpi aldiz elur” antzezlanean entzun nuen estreinako aldiz eta gaur, estreinutik zazpi urte geroago, beste hitz bat, ur-etik ere datorrena, etortzen zait gaztara. Burua hitza, hain zuzen ere. Buru.

Euskaldunok burua gehiegi erabiltzen dugu, hitza eta kankarra, eta gure hizkuntzak, berriro ere, halaxe dio. Euskaldunok gure bizitzarekin akabatu nahi dugunean gure buruaz beste egiten dugu. Gauzak burutzen ditugu, denbora finko baten buruan. Ideiarik sakonenak burutapenak dira, baita xelebreenak ere. Bekatu kapitalei buruko-bekatuak deitzen diegu, 1984 eleberriko crimental kontzeptuari beste bira bat emanez. Arazoei su ta fuego, buru belarri, aurre egiten diegu, buru eta bihotz korapiloa askatu arte. Kalko batzuk ere kolkora etortzen zaizkit, espainierarekin partekatzen ditugunak: burumakur, burua galtzea, buruari ematea, burua jatea edo burua erabiltzea.

Ideia honekin burua bat etorri edo ez, buru atxiki egin behar zaio eta burutan hartu hau guztia ez dela kasualitatea. Patroi argi bat dago hemen eta ez da buruan gatz asko behar sumatu ahal izateko.

Beste herriek halakorik egiten duten ez dakit. Baina gu garrantzia handia ematen diogu buruan gertatzen denari, pentsamenduei. Historian bizitza konplikatua izan dugulako agian, beti gure nortasun korapilatsuari zentzua eman nahian, gure berezitasunak aldarrikatzeko forma berriak pentsatuz. Beste hizkuntzekin bereziki, etengabeko buruz-burukoetan.

Burua hartu dit egunotan hau guztiak, lasaitasun izpirik behar ote dugun euskaldunok eta buruari gutxiago eman. Izan ere, badira eskuak eta ukabilak erabili behar direla aldarrikatzen duten ahotsak, baita lepoan hartu eta aurrera segitzeko animoak ematen dituztenak. Garezurretik atera gaitezen eta gurea aldarrikatzeko beste formak, beste gorputz atalak erabiltzeko beldurra galdu dezagun.

Oxigenoa behar dugu. Mendeak dira buruari ematen pasatu ditugunak. Egia da indoeuroparrek, iberiarrek, erromatarrek, bisigodoek, Gaztelako erreinuak, frankismoak eta globalizazioak euskararen biziraupena kolokan jarri dutela, arriskuak ez direla desagertu; hala ere, sanoagoa litzateke XXI. mendeko erronkei beste gorputz batekin aurre egitea.

Neketsua delako etengabe pentsatzen egotea. Psikologikoki unatuta dagoen herria bilakatu gaitezkeelako, neurria gainditu eta buztanari segika dagoen txakurraren antzera ideia batetik bestera etengabeko sorgintzuloan erori.