Lehen eskola “zibiko-militarra” sortuko duela iragarri zuen joan den astean Jair Bolsonarok Sao Paulon. Brasilgo presidentearen esanetan, herrialdeak hezkuntzaren arloan ezin du “atzerago” egon, eta horren irtenbide eskola militarrak lirateke. Politika neofaxista horrek arriskuan jarri ditu pedagogia askatzailean oinarrituriko eskolak, landa eremuko heziketakoak kasu. Kriminalizazioa, aurrekontu falta eta poliziaren erasoak jasaten ari dira.
Landa eremuko heziketa eta heziketa landa eremuan ez dira gauza berbera. Landa eremuko heziketa Brasilgo herri mugimenduek sortutako pedagogia da, Paulo Freireren herri heziketako teoriak ditu oinarri eta pedagogia askatzailearen –bereziki sozialista– ezaugarriak biltzen ditu. Heziketa landa eremuan ordea, agro-negozioak kontrolatzen du: nekazarien ikasketa prozesuan sistema suntsitzailearen apologia egiten du, heziketa bera enpresek behar duten lan-esku eskarira murriztuz.
Horren aurka altxa da landa eremuko heziketa. Gaur egun, Lurrik Gabeko Landa Langileen Mugimenduko (MST) eskola ibiltarietan, herri indigenek sortutako eskolatan edota Escola Família Agrícola-tan (EFA) ari dira zeregin horretan; horrez gain, unibertsitateko titulazioa eta hainbat graduondoko ere baditu. Baina, Bolsonaroren gobernuarekin kolokan dago hori guztia, eta erasoak ugaritzen ari dira: aurrekontuak murriztu dituzte, eskolak ixten doaz, MSTko eskolen kontrako kriminalizazio kanpaina abian da eta EFAtara ere heldu da alarma. Bitartean, eskola militarrak sustatzen ari da Brasilgo presidentea, joan den astean Sao Paulon egin moduan.
Eskolen “nuklearizazioa” ematen ari den momentuan –eskola txikiak itxi eta puntu bakarrean bildu– lehen heziketa etxean egiteko aukera ere arriskuan dago. Beraz, umeak eskolara joateari utziko ez badiote ere –debekatuta dago–, absentismoa gora doa.
Landa eremuko haur eta gazteak hezteko sistema horrek beste mundu baten eraikuntza eta harreman sistema berri bat aldarrikatzen ditu agro-ekologiaren baitan: laborantza sistemen arteko gatazkan, aurre egiten dio agro-industriari, forman zein edukietan. Nekazarien eta landa eremuko beste herrien –oihaneko eta uretako herriak deitzen dituzte Brasilen– bizitza eredua eta munduaren ikuskera irakasten du, proiektuak langile klasearen esku daude eta, Estatuak momentu batean politika publikoen bidez lagundu bazuen ere, herritarrek sortu dute heziketa mota hori, borrokaren bidez lortutako garaipenei esker.
Escola Família Agrícolen alternantzia
EFAk (Escola Família Agrícola) 60ko hamarkadan heldu ziren Brasilera, eliza katolikoaren eskutik Europatik inportaturik. Baina Brasilen garatu ziren eta gaur egun esperientzia diferenteak daude. Badute zerbait komunean ordea: alternantzia sistema eta komunitatearen parte-hartzea.
Alternantzia sistema ez da oso ezaguna Euskal Herrian. Ikasleek 15 egun eskolan eta 15 egun etxeetan pasatzen dute, barnetegi baten antzera, baina ikuspegi oso bestelakoarekin. EFAtan heziketa komunitatea ez da eskolara mugatzen, herria bera ere hezitzailea da; horrela, eskolan ikasitakoa komunitatean praktikan jarri beharko dute, eta komunitateko ikaspenak eskolara eramango dituzte. Guraso, familia eta komunitate osoaren parte hartzea handia da eskolan: auzolanetan, hitzaldietan eta hartu-emanean.
Heziketa integrala aldarrikatzen dute eta elkarrekin bizitzen ikasteaz gain, eskolako garbiketa eta zaintza lanak ikasle eta irakasleen artean banatzen dira. Zortzi urterekin heltzen dira eskolara eta hasieratik etxeko lanen kargu egiten dira: lan banaketa, talde lana, elikaduraren ekoizpena eta bestelakoak. Horrela, zaintza balore garrantzitsua dela ikasten dute.
Brasilgo ipar-mendebaldean urruneko komunitate txiki asko dago, horrek ikasteko aukerak asko mugatu izan ditu eta EFAk izan dira, kasu askotan, heziketa formalarekin jarraitzeko bide bakarra, bigarren hezkuntzan batez ere. Orain, eskolen “nuklearizazioa” ematen ari den momentuan –eskola txikiak itxi eta puntu bakarrean bildu– lehen heziketa etxean egiteko aukera ere arriskuan dago. Beraz, umeak eskolara joateari utziko ez badiote ere –debekatuta dago–, absentismoa gora doa.
Horrez gain, heziketa publikoaren kalitatea oso maila eskasekoa da. Irakasle gutxi, adin diferenteekin lan egiteko prestakuntzarik gabeak, klase ordu murritzegiak, irakasleen absentismoa eta abarrek egiten dute ikasleek lehen hezkuntza irakurtzeko eta idazteko zailtasunekin amaitzea.
Adibide bat: Itiubiako eskolan
Eskola guzti horien artean badago bat, berezietan bereziena, Itiubako EFA, Bahiako iparraldean kokatua. Eskola hau Itiubako gurasoek sortu zuten eta koordinazioa CETA mugimenduaren esku dago –laborantza erreformaren alde Bahian lan egiten duen herri mugimendua–. CETAk “konkistatutako” lurraldean eraiki zuten eta gaur egun lehen eta bigarren hezkuntza ematen dute bertan. Nekazari teknikoak izateko ikasten dute bigarren hezkuntzan. Horrez gain, herri mugimenduen formazio politikorako eskola ere bertan izaten da.
Zailtasunek definitzen dute eskola honen historia. Hasieran udalaren laguntza izan zuten arren, eraikuntzaren erdian dirua amaitu zen eta gurasoen ekimen eta lanari esker atera zuten aurrera. Haurrek klaseak hasi zituztenean, ordea, eskola hutsik zegoen, mahai eta aulkirik ere ez zeukaten.
Orain berriz ere arriskuan dago hori guztia. Konkistatutakoa kinkan geratu da, lurra gobernu federalarena baita, azken urteetan egindako akordioei esker eskolak erabili duen arren. Bolsonaro agintera iristean, erasoak bueltatu dira eta polizia birritan azaldu da, animalien babeserako eraikitako hesia ere suntsituz. Hala, eskolak berak bere elikadura sortzen badu ere, animalien espazioak murriztu behar izan dituzte, elikadura burujabetza zalantzan jarriaz. Zaurgarritasunak eta segurtasun faltak eskolak bizi duen egoera prekarioa okerrera eraman dute.