Pello Zubiria zubiria@argia.eus Munduak ezagutu duen istripu industrialik larriena 1984an gertatu zen, Indiako Bhopalen. Gas toxikoen ihesagatik milaka lagun hil ziren eta beste milioi erdia bizitarako gaixorik geratu zen. Hogei urte geroago epaileek ezin dute lortu industriaren jabea -gaur Dow Chemical dena- auzitegira ekartzea. Indiako Bhopal hiriko auzitegiak urtarrilean kimika alorrean munduko liderretakoa den Dow Chemical multinazionalari otsail honen 15a arteko epea eman zion auzitara azal zedin. Argibideak nahi ditu epaileak, Bhopal Group for Information taldeak eskatuta: zergatik ez dituen bere gain hartu duela urte gutxi erosi zuen Union Carbide Corporation multinazionalak dituen betekizunak. Albiste hori egunkarietako ekonomia orrietarako litzateke, baldin eta ez baleude tartean hogei urteotan Bhopalen hil diren 20.000 herritar eta kutsadura toxikoak eragindako beste 500.000. Hauek zor zaien indemnizazioa (oso txikia) ikusteko daude oraindik... hogei urtez zain. Izendatuta dauzkaten 500 edo 700 dolarrak -kalteak larriago edo arinagoak izatearen arabera- aspaldi dituzte gastatuak mediku, botika, abokatu eta gaixotasunak eragindako zorretan. Istripu hori Europan edo AEBetan gertatu izan balitz, ez zen holakorik ametituko. Baina Indian pasatu zen. 1984ko 2tik 3rako gauean 43 tona gas toxiko isuri zituen Union Carbidek Bhopalen oraindik martxan daukan lantegian: ura sartu zen gai arriskutsuak zeuzkaten biltokietan eta erreakzioak eragindako leherketak ingurura jaulki zituen metil isozianatoa, fosgenoa (mostaza gasa), zianido hidrogenoa eta monoxido karbonikoa. Babes neurriek (baldin bazeuden) ez zuten beren lana egin: faktoria inguruko auzoetako biztanleen birikak erre zituzten gasek. Leherketa ondoko asteetan iturri ofizialen ustez 3.000 herritar hil ziren eta bertako biztanleen arabera 10.000. Zaharrak eta haurrak nagusiki. Gainera beste milioi erdi bat pertsona kutsatu zituen isuriak. Horietako asko hiltzerainoko gaixoaldi mingarri luzeetan erori ziren. Union Carbidek eta Indiako gobernuak gauzak lasaiago hartu zituzten. Bien artean 1989an tratu batera iritsi ziren: korporazioak 420 milioi dolar pagatuko zituen kalte ordainetan eta gobernuak uko egingo zion enpresa auzitara eramateari. Aditu askoren iritziaren kontra, hiriko hainbat auzo kutsaduratik garbi geratu zirela erabaki zuten eta afektatuak 100.000ra mugatu. Bhopaleko herritarrek auzibide luzeari ekin zioten. Union Carbide laster Eveready Industries India Ltd bihurtu zen. Honen eta gobernuaren arteko tratuan aurreikusitako ospitalea ireki zen... 2000.eko uztailean! The New Internationalist hilabetekarian publikatu du Neil Hodge kazetari freelanceak Bhopalen egin duen ikerketaren emaitza. Hango medikuekin mintzatu da eta aitortu diote hogei urteotan gasak begiak, azala eta birikak erre dizkien gaixoei ezin izan dietela tratamendu egokirik eskaini. Inguruko ospitaleetan doi-doi sintomak arintzeko botikak ematen dizkiete -buruko minarentzako aspirinak, sudur edo begietarako tantoak-. Ez dira ikertu gasak eragindako gaixotasunek epe luzera ekarriko dituzten ondorioak. Union Carbideri eskatu zaizkionean bere produktuek osasunean duten eraginaz dituen informeak, korporazioak ezetz erantzun du, sekretu komertzialaren aitzakiatan. Indiako Mediku Ikerketa Erakundeak 24 dosier jarri zituen martxan tragedia jazo eta berehala, herritarrek izan zitzaketen arazoak ezagutzeko. 1994an bukatu ziren lan horiek, baina emaitza ez da sekula publikatu. Aldiz, eskualdeko hainbat medikuk aitortu diote kazetariari inguruetan asko ugaritu direla kantzerrak, biriketako edemak, tuberkulosiak, depresioak, kataratak, gernuko eta genitaletako arazoak eta bihotzeko problemak. Bizi itxaropena jaitsi egin da. Kontabilizatu gabeko kostuak Okerrena da duela hogei urteko gas isurketaren ondoren ez zela eten pozoiketa. Bhopaleko herritarrek erakutsi dizkiote Neil Hodge kazetariari poison ("pozoia") dioten zakuak, irekita eta jende mordoa pilatuta bizi den txabolategiko erreka ondoan botata. Union Carbideren faktoriako lurrek kutsaturik jarraitzen dute, eta beren gai toxikoak eransten dizkiote inguru osoari, baita herritarrek edan behar duten urari ere. 1999an Greenpeacek Bhopali buruzko informe bat kaleratu zuen. Bertan esaten da inguru guztia kutsatuta daukatela lantokiaren isuriek. Greenpeacek inguruetan aurkitu zituen metale pizuak, kutsadura organikoa eta kimikoaren alorrean (legeak onartzen duenaren 600 halako izatera iritsiz) karbono tetrakloridoa, kloroformoa, triloroetenoa, tetrakloroetenoa eta diklorobenzenoa. Denak toxikoak, gehienak minbizia sortzaileak. 2002an Shristi and Toxics Link izeneko erakunde batek publikatu du, inguruko lurretan hazitako landare guztiak kontaminatuta egoteaz gain, inguruko emakumeen bularretako esnean ere kutsadura handia dela. Bestetik, 2004ko maiatzean Indiako Auzitegi Gorenak erabaki zuen Bhopaleko lantegi kimikoaren inguruko ur guztiak -eta beraz, iturrietako ura ere bai- kutsatuta zeudela, enpresaren eta gobernuaren utzikeriagatik; horregatik agindu zion Madhya Pradesh-ko gobernuari herritarrei tanke bidez ur edangarri garbia eramateko. Herritarrak zain daude oraindik. Bhopaleko kimika lantegiaren jabea Dow Chemical da gaur. Korporazio erraldoi horren akzioak kontatuz liburua plazaratu berria du Jack Doyle-k. Trespass Against Us: Dow Chemical and the Toxic Century. Euskaraz: Gure zordunak: Dow Chemical eta Mende Toxikoa. Trespass horrek Gure Aita otoitza dakarkigu gogora: "Barkatu gure zorrak, guk gure zordunei barkatzen diegunez gero". Baina egilea ez da barkatzean zentratu, zorretan baino. Common Dreams web guneko kazetariei honela argitu die gauza: "Ikustezina ikusgarri egitea lortu nahi dut 'Gure zordunak' horrekin, badirela mugak produktu toxiko horiek egunero urratzen dituztenak. Enpresa handiek etekin izugarriak lortzen dituzte nire espazio pertsonala eta nire biologia inbadituz. Beren operazioen kostu guztiak ez dituzte beren gain hartzen, eta guk pagatzen ditugu kanpoko kostuak, gaixotasun, min, inmunitate galera, ugalketa arazo, jaiotzeko gaitz eta abarrekin. Zor hilgarria da hori, eta geldiarazi behar dugu. Kontsumitzaileei eskatzen diegu epaia eman dezatela. Gure zor biologikoarekin nahi dutena egiten dute egunero Dow Chemical bezalako enpresek". Trespass Against Us liburuan Dow Chemicalen balentria nagusiak bildu ditu Doylek. Berak sortu eta saldua zen Vietnamgo oihanak suntsitu zituen Laranja Agente-Napalm produktua, adibidez. Berea zen eta da Bhopalgo lantegia. Ingurumena kutsatu du berdin lehen munduan -Michigan, Texas, Kanada...- edo garapen bideko herrialdeetan. Bere 2,4-D belar hiltzaile pozoitsua da munduan salduena, besteren artean trenbideetako eta autobide bazterretako belarrak ihartzeko erabiltzen delako. Presoak erabili ditu behin eta berriro produktuak esperimentatzeko. Eta abar luze bat. Bhopalen badakite zorrak nork pagatzen dituen. Informazio gehiago: "Trespass Agains Us" liburuaren laburpena gaztelaniaz International Campaign for Justice in Bhopal Union Carbideren bertsioa Bhopalen gertatuaz Dow Chemical Bhopalez mintzo Bhopal Wikipedian