Oso erraz identifikatzen den tamaina ertaineko ugaztuna da. Ilaje arre-gorrizta du, azpialde txuriarekin. Neguan, ile gehiagorekin, kolore ilunagoa hartzen du eta udan argitu egiten da. Neguan, belarri puntetan ilea tente-tente edukitzen du, udan galdu egiten duena. Isats luze-luzea, ile harro-harroarekin. Lau hatzamar eskuetan eta aldiz, bost behatz hanketan. Atzeko hankak aurrekoak baino askoz luzeagoak ditu, jauzika aldaxkatik aldaxkarat ibiltzeko.

Iberiar penintsulatik hasi, eta Txina, Korea eta Japongo basoetaraino, banaketa oso zabala du katagorriak. Euskaldunek esan izan dute garai batean katagorri batek Euskal Herria puntatik puntara zeharkatu zezakeela lurrera jaitsi ere egin gabe, gure lurra basoz betea zegoelako. Egia ote? Ezin jakin! Garbi dagoena da gaur egungo urtxintxa abenturazaleenak ere ezingo lukeela hori egin, asfaltorik zapaldu gabe.

Bakarrik ibili zalea da, jeneralean egunez. Gaua arbolen goikaldean, adaburuetan egiten dituen habia esferikoetan pasatzen du. Zuhaitzetako zuloetan ere egiten ditu gordelekuak, landaretzaz goxatuta. Besteek egindako lana baliatuz, okil beltzak egin eta erabiltzen ez dituen zuloak ere gustuko ditu urtxintxa kuriosoak. Beste hegazti batzuek egindako habiak ere erabili ohi ditu.

Jateko garaian, hazi eta fruituak ditu kuttunenak: ezkurrak, intxaurrak, hurrak, pinaziak, pagatxak, masustak... baina onddoak, intsektuen larbak eta karakolak ere jaten ditu. Parean tokatuz gero edo besterik ezean, txori txikien habietako arrautzei edo txitoei ere ez die muzin egingo. Dagoenera moldatzen da urtxintxa, ez da batere mokofina.

Zuhaitzetan oso gustura dabilen arren, maiz jaisten da enborrean barrena buruz behera azkar batean, lurreko jakiak biltzeko. Hori bai, beti erne ibili beharra dauka, bai lurrean baita zuhaitzetan ere. Izan ere, aztore, hontza, lepahori, azeri, basakatu eta bestelako piztiak beti ibiltzen dira katagorriaren haragi goxoa dastatzeko gogoz.

Udazkenean lana franko egiten du, haziak bildu eta bildu, neguan janari eskasia dagoenerako. Zuhaitzetako zuloetan eta lurpean gordetzen ditu haziak eta pixkanaka-pixkanaka hauek janaz pasatzen du negu gogorra. Ahaztuta edo bizirautea lortu ez duelako, lurpean geratzen dira ezkurrak eta bestelako hazi asko eta asko. Esan liteke, nahi gabe, katagorria basozainaren lanak egiten aritzen dela, basoa berritzen. Horrekin, funtzio oso garrantzitsua betetzen du baso ekosisteman.

Isatsa timoi moduan erabiliz orekari eusteko, ez sinisteko moduko akrobaziak egiten ditu katagorriak. Hortxe ibiltzen da abiada bizian, sekulako jauziak eginez arbola batetik bestera pasatzeko. Hain gora, hain trebe, zer nolako inbidia. Nik ere nahi nuke izan urtxintxa bezala!