Nafarroa erresuma izan zen garaitik justizia sistema propioa zuenez, bertan epaitzen ziren auziak, eta Nafarroako Errege Artxibo Nagusian dago gordeta justizia sistemaren dokumentazio guztia. Aurten XIX. mendeko auzien prozesuak katalogatzen bukatu dute eta kontsultagai jarri dituzte. 

Ricardo Urritzola bere denbora librean artxibora joan ohi da, eta artxiboa arakatzen ari zen bitartean topatu du sei emakume haurdun utzi zituen Fermin Altxu Beristain maisuari idatzitako hamalau bertsoko sorta. Ekaitz Santazilia  filologoak aztertu ditu bertsoak. 

Doneztebeko Altxu maisuak sei emakume haurdun utzi zituen eta horietako batek salaketa jarri zuen. Garai hartan ez zen ongi ikusia ezkontzatik kanpo haurdun geratzea. Altxuren aurkako epaiketaren dokumentuetan, hainbat doneztebarren adierazpenak daude, batzuk emakumeen alde eta besteak maisuaren defentsan. Bertso sortak, aldiz, maisuaren "prodigioak" goraipatzen ditu: "...ojala banengoke / ni harren larruan", amaitzen du esaten.

Herritarrei irakurtzen eta idazten erakusten zien maisuak, eta hori baliatuz Donamariako, Donestebeko eta Iruñeko hainbat emakume eta neskato utzi zituen haurdun. Azkenean Altxu zigortu egin zuten, eta Ceutara bidali zuten soldadu zortzi urterako. 

Egiletzaren inguruan, berriz, zalantza dago. Norberto Goienetxe errege-notarioaren letra izan zitekeela uste izan zen, eta beraz agian bertsoak berak idatziak, baina euskara ez da Doneztebekoa, gipuzkera baizik. Bertsolaria kanpoko idazle jantzia dela adierazi du Santaziliak, baina ez dago zir jakiterik egiletza hori.

Debekatutako bertsoak?

Sasoi horretan bertsoak herritarren artean komunikatzeko eta ahoz aho zabaltzeko erabiltzen ziren, eta kasu honetan, Altxuren epaiketaren berri emateko.

“Bertsoak epaitegira iristen zirenean, ohikoena zen horiek kantatzeko eta zabaltzeko debekua ere luzatzea” azaldu dio Santaziliak Bertsoa.eus atariari, argitaratutako elkarrizketan. Agian horregatik ez ziren zirkulazioan gehiegi egon eta ezezagunak genituen gaur egun.

Kasu honetan, bertsoak gordetzea lortu da, eta bi ikerlariak pozik agertu dira, “informazio ona ematen dute euskeraren historia ikertzen dugunontzat”. Donezteben gipuzkerako bertsoak egon daitezkela ikusi dute, eta euskara garai horretan asko mugitzen zela. Artikulu zientifiko luzeagoa prestatzen ari dira orain.

1823ko bertsoak:

1- Kanta berri eder bat
paratzen naiz hasi,
Bertiza(ra)ngo ballean
desaten ikasi.
Egia esan gabe
ez nezake utzi:
hango gazteria txit
gustora da bizi.

2- Santestebanen dute
maisua Don Fermin.
Eskola paratua,
ez du batere min.
Gizon abila dana
badakigu berdin;
prodigio handiak
omen ditu egin.

3- Eskribatzen omen du
asko eta garbi.
Halakoak behar du
'enseñanza' jarri.
Gizona lan hobetan
ez diteke ari;
herrian omen dauzka
lau dama ernari.

4- Maisu on izatea
ez da txit milagro;
aprendiz urteak goiz
zituen igaro.
Haren kontuak ongi
jakinean nago:
Pamplonan izan ditu
beste bi le(he)nago.

5- Esku arina du ta
pluma es pizuba.
Bere ofizioan
guziz jakinzuba.
Nahiz dala mansoa ta
orobat izua,
damak eskolatzeko
hura zer maisua!

6- Eskola jarri zuen
berak hala nahita,
edozeinek es baitu
hartarako gaita.
Nafarroa guzian
siñalea baita,
ezkondu baino le(he)n da
sei umeren aita.

7- Maizuari ezanik
amodio pina,
eskolara joaten
zitzaion Martina.
Agirian daukate
hango lan egiña.
Orduan gozo zana
orain txit da mina.

8- Mari Martin gaisoa,
horra zure ditxa.
Maizu jakinzunakin
kuidados zabiltza.
Maite izan bazindu
gizon prestu giza,
etzizun ukatuko
emandako hitza.

9- Egin zuen orduan
zurekiko lana.
Laizter abiatu zan
beste batengana,
baita logratu ere
deseo zebana:
dama gazte bat, zeina
dan Bitoriana.

10- Ikusirik hain gazte,
guri eta mardul,
Bitoriana zuen
hartu bere lagun.
Halako parajean
nahi litzake jardun;
hura ere tristeak
ezin logratu du.

11- Dama Bitoriana,
begirik ez buzti:
maizuak maite zaitu,
ez halere gutxi.
Zurekin ezkondurik
nahi zukean bizi,
baldin le(he)nagokoak
baliote utzi.

12- Egin ezkeroztanik
horrenbezte neke,
errenta seguru bat
gizonak nahi luke.
Trabajatzen omen du
anitz eta merke:
sabela omen dio
Frantziskari bete.

13- Nafarroan ez dago
halako mutilik:
nunbaiten ere badu
beste bat ixilik.
Gordea egon arren,
ateak itxirik,
noizbait agertuko da,
hil edo bizirik.

14- Sei andre omen dauzka
gaur bere karguan.
Ea nor arkitzen dan
halako graduan!
Inork ez du berdintzen
Espainia barruan:
ojala banengoke
ni harren larruan.